دکتر محمدرضا قانع، عضو هیئت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری
داده ها از هر نوع، داده های بزرگ یا داده های باز، بسیارمورد توجه جوامع و بویژه گروه های تحقیق و توسعه می باشند. داده ها با حجم و تنوع در اشکال مختلف در حال ظهور و رشد هستند. در چنین شرایطی دسترسی به آن ها باید به سهولت امکان پذیر باشد. اصطلاح داده باز برای اولین بار در سال 1995 در سندی از یک آژانس علمی آمریکایی ظاهر شد.
رابرت کینگ مرتون یکی از پدران جامعه‌شناسی علم، به داده های باز رویکرد مثبت داشت. وی در اوایل سال 1942 بیان داشت که نتایج پژوهش باید آزادانه در دسترس همگان باشد و هر محقق باید در "گلدان مشترک[1]" مشارکت داشته و از حقوق مالکیت معنوی خود به نفع جامعه صرف نظر نماید تا دانش بتواند حرکت رو به رشد خود را ادامه دهد. دسترسی همگان به داده ها به عنوان یک کالای عمومی مورد توجه جامعه علمی جهانی است. استفاده مشترک از داده ها نه تنها از مقدار آن نمی کاهد، بلکه به واسطه اشتراک گذاری باعث غنای آن می شود. بنابراین، پژوهشگران فواید قابل دسترس بودن و به اشتراک گذاری داده ها را درک کرده اند. به این دلیل به عنوان کالای عمومی در دسترس تلقی می شوند که افراد، شرکت ها و سازمان ها می توانند از آن ها برای سرمایه گذاری های جدید، تجزیه و تحلیل الگوها و روندها، تصمیم گیری مبتنی بر داده ها و حل مشکلات پیچیده اجتماع استفاده کنند. بدیهی است پیامدهای عمده داده های باز توسعه همه جانبه را میسر می سازند.
ایده داده های باز به شفافیت و پاسخگویی دولت ها نسبت به عملکرد خود باز می گردد. طرفداران این ایده بر این اصل اصرار دارند که عملکرد دولت ها باید از جمیع جهات برای عموم جهت اطلاع و تحلیل قابل دستیابی باشد (Gurin, 2014). حرکت به سمت داده های باز فرصت های بزرگی را برای فن بازارهای اطلاعات فناوری، انتقال فناوری و فن بازارهای تركیبی ایجاد می نماید. این مجموعه داده ها نیروی محرکه به سمت سرمایه گذاری پایدار است. باید توجه داشت جنبش داده باز منحصر به داده های دولتی نمی باشد. رسانه های اجتماعی، تحقیقات علمی و نهاد های اجتماعی همه بخشی از اکوسیستم داده های باز رو به رشد هستند که از یک طرف تولید کننده داده های باز و از طرف دیگر استفاده کننده آن ها می باشند. جهانی شدن این نوع داده، پژوهشگران و سازمان های متولی در امر تحقیق و توسعه را برای حل چالش های اجتماعی و اقتصادی یاری رسانده است. در این رابطه، موضوعات حقوقی داده و حریم خصوصی، کانون گفتمان عمومی و سیاسی شده است. با رشد جنبش داده آزاد و توجه به مشکلات در دنیای واقعی سؤالات بزرگ از جمله حریم خصوصی همچنان باقی است.
انتشار آزاد داده ها، شفافیت نهادهای عمومی را که بطور معمول آن ها را تولید می کنند، افزایش می دهد. از طرفی قابلیت استفاده مجدد داده های باز منبعی برای نوآوری و توسعه است. از این رو، وسعت و عمق تأثیرگذاری داده های باز بر توسعه جامعه بدیهی است. در این رابطه با انجام پژوهش های تجربی مشخص می نمایند تا چه اندازه داده های باز مفید هستند. بررسی ها نشان داده اند در بین سال های 2007 تا 2016 تعداد انتشاراتی که از داده های باز دولتی استفاده نموده اند و در ISI نمایه شده اند افزایش داشته است (Van Schalkwyk & Verhulst, 2017; Klein, Klein & Luciano 2017). به طور کلی شبکه علمی که شامل حوزه های علم و فناوری و آموزش عالی است درگیر این نوع پژوهش ها می باشند. در ارتباط با داده های باز باید به مسائل زیر توجه داشت: (Van Schalkwyk & Verhulst, 2017)
- شکل گیری شبکه پژوهش
- 2. سرمایه گذاران و مرکزیت آنان
- استانداردها، فرهنگ و تأثیرگذاران اصلی
- وضعیت شبکه های ذینفع تحقیق
- یکپارچه سازی داده های باز و عدم نگاه جزیره ای به آن
از بُعد اجتماعی تأثیر داده های باز به استفاده ذینفعان از این نوع داده ها بستگی دارد. بخشی از ذینفعان در محیط های دانشگاهی فعالیت دارند. پژوهشگران در این محیط مطابق با نیاز های خود سوادهای گوناگون از جمله سواد اطلاعاتی، سواد فناوری و غیره را فرا می گیرند. فرانک و همکاران (2016) استدلال می کنند که ظهور وب و به ویژه داده های باز به تغییر این امر کمک کرده است و سواد داده[2] را در دستور کار طیف گسترده تری از سازمان ها و افراد قرار داده است. سوادی که فرد را در خواندن داده توانا می کند، کار با داده را فرا می گیرد و تجزیه و تحلیل آن و استدلال با داده را می آموزد. از طرف دیگر، اکوسیستم آموزش در سطح مراکز آموزش عالی از یک شبکه پیچیده از سیستم ها و شیوه های توسعه یافته برای رسیدگی به طیف گسترده ای از مسائل اجتماعی، اقتصادی و توسعه ای تشکیل شده است. دانشگاهیان به وضوح کاربران عمده داده های مرتبط با آموزش هستند. از این رو داده باز می تواند بینش، چشم انداز و ابزارهای لازم را برای درک بیشتر از مشکلات اصلی آموزشی و پشتیبانی از توسعه فراهم کند. داده های باز در مورد مشکلاتی که باید در سطح سیاستگذاری برطرف شوند، اثرگذار هستند. از طرفی یکی از مؤلفه های اصلی در توسعه سوادهای مورد نیاز در یک جامعه اطلاعاتی و همچنین در تقویت و ارتقاء مشارکت مدنی، درک علم و محمل های اشاعة یافته های علمی می باشند. اشاعه داده ها و تقویت سواد شهروندی، آموزش آزاد، داده های باز و جوامع علمی آزاد باید در تهیه مواد آموزشی و برنامه های درسی برای پشتیبانی از مؤسسات و برنامه های آموزشی در همه سطوح، از جمله آموزش برای استادان، پژوهشگران، دانشجویان همکاری کنند. پیش شرط تمامی این فرایندها به دسترسی سهل و ساده به اطلاعات متکی است.
وجه عملگرایی داده های باز، معطوف به توسعه پایدار است که برآیند آن تقویت رشد اقتصادی و ایجاد شغل، بهبود کارآیی و اثربخشی خدمات عمومی، افزایش شفافیت، پاسخگویی در برابر عملکرد، مشارکت اجتماعی شهروندان، تسهیل اشتراک گذاری بهتر اطلاعات درون دولت ها و تضمین آموزش با کیفیت و عادلانه و ترویج فرصت های یادگیری مادام العمر برای همه است (Gurin, Manley & Ariss, 2015).
Gurin, J. (2014).Open data now: The secret to hot startups, smart investing, savvy marketing, and fast innovation. New York, NY: McGraw-Hill.
Gurin, J., Manley, L. & Ariss, A. (2015). Sustainable Development Goals and Open Data. Retrieved from https://blogs.worldbank.org/digital-development/sustainable-development-goals-and-open-data
Klein, R.H., Klein, D.C.B., & Luciano, E.M. (2017). Open government data concept over time: Approaches and dimensions. EnANPAD 2017, São Paulo, Brazil, 1–4 October. https://www.researchgate.net/publication/320831625_Open_Government_Data_Concept_Over_Time_Approaches_and_Dimensions_EnANPAD_2017_Open_Government_Data_Concept_Over_Time_Approaches_and_Dimensions
Van Schalkwyk, F. & Verhulst, S.G. (2017). The state of open data and open data research. The social dynamics of open data, 18 December. Cape Town: African Minds, p. 6. https://zenodo.org/record/1117807#.XEHZXc_7TX8
