فریبرز درودی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران(ایرانداک) این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

سال‌های پیش هنگامی که تازه نگارش در مجله‌های علمی را آغاز کرده بودم و با تجربه‌ای اندک به نوشتن روی آورده بودم، در یک فراخوان مجله‌ای تخصصی که نفوذ خوبی هم در میان مخاطبان متخصص داشت، تصمیم به تدوین مقاله گرفتم و متنی را تهیه و پس از ویرایش‌ و دقت در تنظیم مطالب برای مجله ارسال کردم.

از آنجا که علاقه به انتشار آن داشتم تمام سعی خود را معطوف کردم تا بتوانم متنی منقح تهیه کرده که دارای ارزش باشد. تا آنجا که می‌توانستم تلاش کردم تا مقاله‌ای سودمند باشد. به دلیل جذاب بودن موضوع مقاله و نیز بهره‌گیری از مطالب روزآمد، مقاله مورد توجه قرار گرفت و پس از داوری توسط مجله برای من ارسال شد که اصلاح‌های مورد نظر را انجام دهم. در آن سال‌ها علاقة وافری به نوشتن و سعی در آموختن بیشتر و تقویت مهارت‌های نگارشی داشتم و لذا این مقاله و داوری آن آموزه‌های بسیاری برایم داشت و در واقع با مقدمات نوشتن یک مقالة علمی به شیوة مستدل آشنا شدم.

در یادداشت‌هایی که داور برای من گذاشته بودند تا اصلاح مقاله را انجام دهم چند نکته برایم قابل ملاحظه بود. این نکات بیشتر به صحت و اعتبار داده‌های علمی و پژوهشی باز می‌گشت که می‌توانست برای یک نویسندة تازه‌کار موثر و آموزنده باشد. یادداشت‌های داور در ابعاد و جنبه‌های مختلفی مطرح شده بود و تا آنجا که به یاد دارم مطالب ایشان را نقل می‌کنم که در تشویق من برای ادامة نوشتن و نیز تهیة مقالة علمی پژوهشی سودمند بود.

نخست آنکه برای نگارش یک متن علمی بهره‌گیری از اطلاعات علمی از منابع و نویسندگان معتبر انجام شود. به خاطر دارم که از یکی دو مقاله ساده استفاده کرده بودم که اعتبار زیادی نداشت و استنادهای آن نیز در حد بهره‌گیری از مطالب وبلاگ‌های ساده و متون دیگر بود که ارزش تخصصی و علمی چندانی نداشت. داور یادآور شده بود که این شیوه باعث می‌شود که اعتبار مقاله تنزل پیدا کند و لذا بهتر است که این منابع را از مقاله خارج کنم و مورد استفاده قرار ندهم.

ایراد دیگری که مطرح شده بود عبارت بود از بهره‌گیری از متون انتشار یافته در محیط وب. این نکته نیز حائز اهمیت است و همانطور که می‌دانیم بسیاری از اطلاعات محیط وب از داده‌های تکراری تهیه شده و منبع مستند مشخصی نیز ندارند. این اطلاعات بدون منبع معتبر می‌توانند به نوعی آلودگی اطلاعات نیز محسوب شوند و یا حداکثر اگر هم داده‌های صحیحی باشند، اطلاعاتی در حد یک محیط غیر علمی و پژوهشی به شمار آیند. چنانچه این اطلاعات را می‌توان در صفحه‌های دیگری وبی بازیابی کرد و در برخی موارد میزان تکرار این داده‌ها نیز زیاد است. موارد متعددی را می‌توان بیان کرد که وبلاگ‌ها برای راه‌اندازی به تهیة اطلاعات تکراری مبادرت می‌ورزند و در مواقع زیادی این اطلاعات را نیز بدون ذکر منبع آن ها و یا استناد معتبر منتشر می‌کنند.

یکی از نکاتی که داور به آن اشاره کرده بود، بهره‌گیری از منبعی معتبر، ولی غیرمرتبط با موضوع مقاله بود. باید توجه کرد که در برخی مواقع اطلاعات معتبری که بی‌ارتباط با متن اصلی پژوهش است، می‌تواند باعث تضعیف اثر از نظر ساختار به‌کارگیری داده‌های علمی شود. منابع معتبر را باید در جای خود و مرتبط با موضوع مشخص بیان کرد و این ضرب‌المثل که «هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد» را یک اصل درست و قابل اعتماد برای به‌کاربردن مناسب و مطلوب داده‌های علمی دانست. همانطور که در یک سخنرانی و یا ارائة علمی هر نوع اطلاعات علمی و صحیح را در میان سخنان خود به‌کار نمی‌بریم، بلکه متناسب با موضوع مورد نظر مطرح می‌کنیم، در بارة نگارش مقاله و متن علمی نیز، رعایت این اصل دارای اهمیت است.

نکتة دیگری که در سنجش و بررسی متن اظهار شده بود، ضعیف بودن ارتباط میان پاره‌ای از اطلاعات علمی در متن مقاله بود. ممکن است که حتی اطلاعات تخصصی و معتبر را در متن به‌کار بریم، ولی این اطلاعات در بخش‌هایی از مقاله، ارتباط اندکی با هم داشته باشند و حتی از نظر مفهومی و یا تدوین موضوع‌های فرعی بحث، ناهمگون ارزیابی شوند. ضرورت دارد تا پاره‌های اطلاعاتی هنگامی که در کنار هم قرار می‌گیرند، دارای ارتباط ساختاری باشند و میان آن ها نوعی رابطة اُرگانیک وجود داشته باشد. زیرا رعایت ارتباط وثیق میان فقره‌های اطلاعاتی سبب تقویت بحث شده و موضوع به خوبی تحلیل می‌شود. همچنین نتایجی که از دل داده‌های مطرح شده بیرون می‌آید، با رعایت این ویژگی، باعث تدوین متنی بهتر و تخصصی می‌شود.

اصلاح دیگری که مطرح شده بود، رعایت کامل ابعاد استنادی از مطالبی بود که از دیگران گرفته شده است. برخی مواقع بخشی از متن استفاده شده دارای استناد است و قسمتی دیگر بدون استناد بیان می‌شود. همچنین این امر می‌تواند شامل آن قسمت‌هایی از متن باشد که از دیگری بوده، ولی با تغییر از نظر سطح نگاش آورده شده است. برخی مواقع نیز ترجمه از زبان دیگری است و استناد لازم آورده نمی‌شود. به طور کلی هر نوع داده یا اطلاعاتی که از دیگران است، باید که به نام آن ها در متن آورده شود و ذکر آن ها بدون استناد لازم، نوعی سرقت علمی محسوب شده که می‌تواند عواقب نامطلوبی در یک متن پژوهشی به‌همراه داشته باشد.

برخی مواقع از واژگان و یا اصطلاح‌هایی استفاده می‌کنیم که ممکن است برای خود ما شناخته شده باشد ولی لزوما برای دیگران چنین نیست. بهتر است که معادل این اصطلاح‌ها در پانویس آورده شود. این نیز نکته‌ای بود که در ارتباط با برخی از واژگان تخصصی به‌کار رفته تذکر داده بودند. به هر حال هر اصطلاحی که ممکن است برای مخاطب شناخته شده نباشد و یا امکان اشتباه و درنظر گرفتن اصطلاحی دیگر محتمل باشد، کاربرد پانویس ضروری است. همچنین است در بارة توضیح برخی اصطلاح‌ها که عموم مخاطبان نسبت به معنای آن آگاهی لازم را ندارند.

استنادهای زیاد و پی در پی از دیگران نیز می‌تواند باعث ضعف کار شود. یکی از نکات مهم اصلاح مقاله که تذکر داده بودند، آن بود که به‌رغم بهره‌گیری مناسب و صحیح از استنادها، ضرورت دارد تا نظر نویسنده نیز در لابلای آنها بیاید و نگارنده صرفا از نظر دیگران بهره نگیرد، بلکه خود به عنوان کارگردان اصلی صحنه، در نگارش متن حضوری فعال داشته باشد. این نیز از نکاتی است که دارای اهمیت بسیار است؛ زیرا قرار آن است که نویسنده طراح اصلی متن باشد و برای بیان نظرهای خود از نظر دیگران نیز بهره گیرد، نه آنکه صرفا به بیان آراء صاحب‌نظران بپردازد و حضور او در این میان به چشم نیاید.

اینها نکات مهمی بود که در آن داوری بیان شده بود و برای اینجانب تجربه‌ای مفید بود که گرچه باعث انتشار آن مقاله شد، ولی درسی بود برای نگارش‌های بعدی و رعایت موازین حرفه‌ای در نوشتن. البته پس از آن بارها و بارها داوری‌های متعدد نکات مختلف را مطرح و آموزش دادند، ولی این نخستین داوری برای نوشتن متن تخصصی تجربه‌ای به یاد ماندنی و آموزشی گوارا برای من بود.