رسانه‌ها، اخبار جعلی و راه‌های شناسایی
زهرا شاه نظرنژادخالصی، عضو هیات مدیره و مسئول کمیته روابط عمومی و اطلاع رسانی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران-شاخه منطقه جنوب کشور
مریم ترکمن، دانشجوی کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز
گفتگوی آنلاین (لایو ایسنتاگرام) با موضوع "رسانه‌ها، اخبار جعلی و راه‌های شناسایی" توسط انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران – منطقه جنوب کشور و با همکاری انجمن علمی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز و با حضور دکتر سید وحید عقیلی (رییس پژوهشکده ارتباطات پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) برگزار گردید. در ادامه شرح این گفتگو بیان می گردد.
در ابتدای این گفتگو از جناب آقای دکتر عقیلی خواسته شد که توضیحاتی درباره رسانه و اخبار جعلی بیان نمایند؛ طبق توضیحات ایشان رسانه‌ها به رسانه‌های چاپی یا مطبوعات که نمود آن روزنامه‌ها، مجلات، مجلات ادواری و رسانه‌های دیداری و شنیداری است که (بهترین نمونه آن رادیو و تلویزیون و ماهواره‌ها هستند) و رسانه‌های فضای مجازی یا رسانه‌های اجتماعی تقسیم می‌شوند که با وجود نقاط مشترک، دارای نقاط متفاوتی نیز هستند که می بایست آن‌ها را شناخت.
رسانه‌های مجازی یا اجتماعی با وجود نقاط مشترک زیاد، محل خوبی برای ایجاد اخبار جعلی می‌باشند. اخبار جعلی در رسانه‌های چاپی و دیداری – شنیداری نیز تولید می‌شوند اما به میزان کمتری وجود دارد. ویژگی‌های مشترک این سه دسته رسانه تولید اخبار و تولید اطلاعات می‌باشد.
در ادامه ایشان در رابطه با ویژگی‌های متفاوت این سه دسته رسانه خاطر نشان کردند که رسانه‌های چاپی و دیداری – شنیداری دارای یک شناسنامه (نشانی، مرام‌نامه، مربوط به یک شرکت یا حزب یا دولت در کل دارای یک حق مالکیت) می‌باشند که باعث می‌شود از تولید اخبار جعلی بپرهیزند؛ اما رسانه‌های مجازی دارای شناسنامه و مرام‌نامه نیستند البته تعدادی از رسانه‌های مجازی دارای شناسانه می‌باشند.
جناب آقای دکتر عقیلی در ارتباط با مفهوم اخبار جعلی فرمودند که اخبار جعلی به آن دسته از مطالب و اطلاعاتی که به‌صورت خیالی و از روی عمد در جهت فریب مخاطب تولید می‌شود. هدف آن‌ها بیشتر افزایش تعداد کاربران و راه‌اندازی جنگ روانی برای کسب قدرت می باشد.
در ادامه این گفتگو مهمان این برنامه توضیحاتی پیرامون فرمول ارتباطی داده و بیان داشتند، هر کنش ارتباطی از5 قسمت تشکیل شده است : 1. چه کسی ابداع اطلاعات می‌کند؟ 2. پیام چیست؟ 3. مجرا چه چیزی یا چه کسی است؟ 4. مخاطب یا گیرنده پیام چه کسی است؟ 5. تاثیر یا بازخورد پیام چیست؟
در ادامه ایشان این فرمول را برای اخبار جعلی به کار برده و فرمودند که در مورد ابداع کننده اخبار جعلی می توان گفت که کسی که به دنبال افزایش جنگ روانی و افزایش کاربران و تبلیغات بیشتر می‌باشد تولید اخبار جعلی می‌کند.
در فضای مجازی محتوا را با کلان داده ها (big data) می‌سنجیم؛ کلان داده یعنی اینکه حجم تولید اطلاعات از نظر کمی بسیار زیاد می‌باشد. نکته دیگر این است که داده به اطلاعات، اطلاعات به آگاهی و آگاهی به خرد تبدیل می شود. در فضای مجازی اطلاعات و داده زیاد می‌باشد در حالی که تعداد کمی از اطلاعات به آگاهی و خرد تبدیل می‌شود.
به دلیل سرعت زیاد تولید اخبار جعلی، سنجش صحت و دقت این اخبار دشوار می‌شود؛ به‌طوری که شعار همه خبرگزاری‌ها دقت، صحت و سرعت می‌باشد.
به گفته ایشان رویکرد رسانه‌ها، مطبوعات، سایت‌ها و ... در قبال مسائل جامعه از سه حالت خارج نیست: 1. در صدد حل مسائل بودن که کار بسیار سختی می‌باشد، 2. در صدد تشدید مسائل و اختلاف‌ها بودن، 3. بی تفاوت بودن نسبت به مسائل.
جناب آقای دکتر عقیلی در پاسخ به این پرسش که راه‌های شناسایی اخبار جعلی چیست؟ بیان داشتند که راه‌های شناسایی اخبار جعلی عبارت‌اند از: 1. اعتبار سنجی پخش کننده خبر، 2. آیا پخش کننده خبر خود را معرفی می‌کند یا خیر؟، 3. توانایی در اثبات کردن جعلی بودن اخبار جعلی، 4. استفاده از قوه تفکر (تفکر انتقادی که معنای آن قبول نکردن هر چیزی بوده و خود ثمره سواد اطلاعاتی، سواد رسانه‌ای، سواد کامپیوتری، سواد تکنولوژی می‌باشد)، 5. پرسش از متخصصین، 6. یافتن اهداف تولید محتوای اخبار تولید شده در یک زمان خاص، 7. توجه به پاراگراف اول خبرها. به پاراگراف اول خبرها، لیدر گفته می‌شود؛ که نوشتن آن حتی از نوشتن تیتر و عنوان هم سخت‌تر است، اما به‌طور کلی لیدر ها بیشتر در مورد چه کسی، چه چیزی، چه زمانی و کجا می‌باشند؛ در حالی که به لیدر چرا یا چگونه کمتر توجه می‌شود اگرچه که یکی از راه‌های شناسایی اخبار جعلی، لیدر چرا می‌باشد. در واقع طبق بیانات و نظرات مهمان این گفتگوی علمی مهمترین راه شناسایی اخبار جعلی، قوه عقل و تفکر می‌باشد.
در انتهای این گفتگو جناب آقای دکتر عقیلی به پرسش کاربران پاسخ دادند؛ به‌طور‌ی‌که ایشان در پاسخ به پرسش در مورد لیدر چرایی فرمودند که نوشتن لیدر چرایی سخت‌ترین نوع نوشتن می‌باشد؛ ماهواره‌ها و ... بیشتر روی لیدر چه چیزی و چه کسی تمرکز دارن . در حالی‌که با نوشتن لیدر چرایی، تفکر انتقادی رشد پیدا می‌کند زیرا افراد یاد می‌گیرند که نوعی علت و معلول را بیابند.
سپس از مهمان این گفتگو خواسته شد که درباره استفاده از فرمول ارتباطی در اخبار جعلی توضیحی بدهند و ایشان بیان داشتند که در مورد اخبار جعلی باید فرمول ارتباطی و مبحث مخاطب شناسی را در نظر داشت.
ایشان در پاسخ به این پرسش که آیا برای شناسایی اخبار جعلی نیاز به آموزش داریم یا نه؟ بیان داشتند که بله، اما چون شناسایی اخبار جعلی بیشتر امری کیفی می‌باشد و کمتر کسانی در این حوزه کار کرده اند، امر دشواری است. همچنین ایشان خاطر نشان ساختند که وسیله سنجش اخبار تولید شده و اطلاعات و داده بیشتر با بیت و بایت است، اما دستگاهی برای شناسایی اخبار جعلی پیدا نشده است و ابراز امیدواری کردند که در آینده امکان شناسایی اخبار جعلی افزایش یابد.
ایشان در پایان این گفتگو، در پاسخ به این پرسش که ارگان‌هایی که در آموزش نحوه شناسایی این نوع خبرها نقش دارند کدامند و چگونه نقش خود را ایفا می‌کنند؛ بیان داشتندکه تقریبا تمام موسسات آموزشی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجلس، صدا و سیما، تمام مراکزی که در حوزه فرهنگ کار می کنند و کسانی که با فضای مجازی آشنایی دارند باید در حوزه شناسایی اخبار جعلی نقش داشته باشند.
