امروز و سواد اطلاعات سلامت

دکتر اورانوس تاج‌الدینی، عضو هیأت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

کرونا...

واژه‌ای که روزهاست زندگی همه ما را تحت تأثیر قرار داده است. کابوس شستن متوالی دست‌ها، قرنطینه خانگی، ابتلا و حتی شاید مرگ...

این یک بعد زندگی عجیب این روزهای ماست و بعدِ دیگرِ عجیب‌تر، بمباران اطلاعات و اخبار کرونا‌زده.

شاید چند ماه پیش که خبر انتشار ویروسی جدید چینی در رسانه‌ها منتشر شد، کسی فکرش را نمی‌کرد چند وقت بعد شیوع این بیماری دامن‌گیر تمام کشورهای دنیا و تیتر یک تمام اخبار شده و شکل جدیدی به زندگی تمام ساکنان کره زمین بدهد. ماجرا که جدی شد، ترس و اضطراب به بازار داغ شایعات دامن زد و هرکس نسخه‌ای برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری داشت؛ از مصرف سیر و پیاز و اسپند دود کردن که خطری نداشتند گرفته تا خوردن الکل صنعتی که جان افراد زیادی را گرفت. نسخه‌های خنده‌داری که دست‌مایه شوخی و تأسف مردم شد هم کم نبودند؛ مانند مصرف ادرار شتر یا نسخه‌‌ای که رئیس جمهور ایالات متحده برای مردمش پیچید: تزریق مواد ضد عفونی به بدن! که پزشکان و حتی شرکت‌های تولیدکننده مواد ضدعفونی به سرعت حرف او را تکذیب کرده و از مردم خواستند به هیچ عنوان دست به چنین اقدامی نزنند. حال این سؤال پیش می‌آید که تفکیک، تحلیل، ارزیابی و به‌کارگیری صحیح موارد مرتبط با سلامتی انسان بر چه پایه‌ای شکل می‌گیرد؟

طی سال‌های اخیر نگرانی‌های مربوط به مهارت‌های سواد و سلامتی، هشداری جدی برای بسیاری از نظام‌های ارائه خدمات سلامتی محسوب می‌گردد (محمودی و طاهری، 1394). در همین راستا ارتقاء توانایی بازیابی اطلاعات صحیح در حوزه بهداشت و سلامت در اقشار مختلف جامعه و شناسایی عوامل و اطلاعات مؤثر و هم‌بسته با حوزه سلامت از مهم‌ترین دغدغه‌های دولت‌ها و ملت‌هاست.

ایجاد دسترسی آسان و صحیح مردم به اطلاعات سلامت و افزایش توانایی آن‌ها در به کار بردن مؤثر اطلاعات سلامت، مهارتی در راستای توانمند‌سازی انسان‌ها در حوزه سلامتی است که از آن با عنوان «سواد اطلاعات سلامت» یاد می‌شود (رباط سرپوشی و همکاران، 1397). اصطلاح سواد سلامت از سال 1970 میلادی وارد متون سلامت شده است. نتایج مطالعات مختلف نشان داده است که بین سواد اطلاعات سلامت و پیامد‌های نادرست سلامتی رابطه وجود دارد. به‌عنوان مثال هرچه دانش در زمینه شرایط و موقعیت‌های بهداشتی ضعیف‌تر باشد، استفاده از خدمات پیش‌گیری‌کننده نیز کمتر است. سواد سلامت کافی و کاربردی به‌معنای قادر بودن افراد در مهارت‌های سواد در موارد مرتبط با سلامت مثل خواندن نسخه‌های دارویی، درک برچسب‌های دارویی، اجرای صحیح دستورات مربوط به مراقبت‌های خانگی و... می‌باشد. سواد اطلاعات سلامت مفهوم گسترده و پیچیده‌ای است که به شیوه‌های گوناگون تعریف شده است.

طبق تعریف انجمن پزشکی آمریکا (1999) سواد اطلاعات سلامت عبارت از مهارت‌های شناختی و اجتماعی که تعیین‌کننده انگیزه و توانایی افراد برای به دست آوردن و دسترسی به اطلاعات، درک و استفاده از آن‌ها برای ارتقاء و حفظ مناسب سلامتی افراد است. در واقع می‌توان گفت سواد اطلاعات سلامت طیفی از مهارت‌ها و منابع مرتبط توانایی پردازش اطلاعات مرتبط با سلامت و نگرانی عمده متخصصان سلامت و مقامات بهداشتی است (انستیتو پزشکی سواد سلامت، 2004). سواد اطلاعات سلامت هم اکنون به‌عنوان یکی از اجزای مهم سلامت همگانی تلقی می‌شود و به دلیل ایفای نقشی مهم بر نحوه تصمیم‌گیری اشخاص در زمینه‌های مرتبط با سلامت، ارتقاء سطح سلامت جامعه و بالا بودن کیفیت ارائه خدمات بهداشتی درمانی مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته است.

امروزه پارادایم «بیماری ‌محوری» در نظام بهداشتی در جهت بهبود خدمات و کاهش هزینه‌ها معنای جدی به خود گرفته است و بالتبع در چنین فضایی باید بیماران بیشتر از گذشته در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با سلامتی خود نقش داشته باشند (میرزازاده و همکاران، 1389). سواد اطلاعات سلامت بیماران و دیگر افراد را قادر می‌سازد که در زمینه سلامت و دریافت خدمات بهداشتی نقش فعالی داشته باشند. سازمان سلامت جهانی در گزارشی سواد اطلاعات سلامت را به‌عنوان یکی از بزرگ‌‌ترین تعیین‌کننده‌های امر سلامت معرفی کرده است.

در دنیای امروز فرد باسواد اطلاعاتی، مادام‌العمر در پی یادگیری است و بر این اساس انتظار می‌رود که فردی که باسواد اطلاعاتی می‌باشد، در جستجوی اطلاعات حوزه سلامت نیز بهتر عمل ‌کند و منابع اطلاعاتی حوزه سلامت را صحیح‌تر بازیابی نماید و اطلاعات درست را بهتر از اطلاعات نادرست تشخیص دهد. با توجه به موارد بالا می‌توان گفت امروز بیشتر از هر زمان دیگری اهمیت سواد اطلاعت سلامت هویدا گشته و انسان پر‌مدعا برای گذار از دوران ویروس‌های جدید و اطلاعات متوالی و متناقض نیاز به کسب مهارت‌های تشخیص و بازیابی اطلاعات مرتبط با سلامتی خود دارد زیرا معلوم نیست در فردایِ امروز کرونایی‌مان کدام ویروس، بیماری، دارو و درمان در کمین نشسته است...

منابع

رباط سرپوشی، داود، توکلی ثانی، سیده بلین، علیزاده سیوکی، هادی، پیمان، نوشین. (1397). ارزیابی مطالعات سواد سلامت در ایران: یک مرور نظامند. مجله علمی - پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی سبزوار. 25 (6)، 793-807.

محمودی، حسن، طاهری، ابوالفضل. (1394). بررسی رابطه بین سواد اطلاعاتی و سواد سلامت در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی مشهد. مجله علمی – پژوهشی تعامل انسان و اطلاعات. 2(2)، 31- 41 قابل دسترس در: https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=353096

Institute of Medicine Health literacy: a prescription to end confusion. Washington, DC: National

Academies Press; 2004 [Available at: https://download.nap.edu/login.php?record_id=10883 &page.

American Medical Association. Health literacy: report of the Council on Scientific Affairs. JAMA. 1999; 281: 552-7