ارزیابی علم و فناوری

حمزه علی نورمحمدی، دانشیار علم اطلاعات و دانش­شناسی دانشگاه شاهد

مقدمه

پایه و اساس کلمه ارزیابی، به معنی ارزش است و فرآیند ارزیابی منعکس‌ کننده ارزش‌ها و آرمان‌های یک گروه، جامعه، حوزه یا برنامه‌های فردی است (کمیته کارشناسی مجلس دانشگاهی سنا، 2012، ص. 3 ). اصطلاح ارزیابی یا ارزشیابی به بیانی ساده‌تر، پرداختن ارزش برای هرچیزی و یا داوری ارزشی کردن در مورد آن مطلب یا آن چیز مورد نظر می‌باشد (نوروزی‌چاکلی، 1390). به همین دلیل می‌توان گفت ارزیابی فرآیند توصیف کمی و کیفی در مورد موضوع مورد مطالعه است و یک فرآیند نظامند برای تعیین و تشخیص مقدار پیشرفت موضوع مورد مطالعه جهت رسیدن به هدف مورد نظر است. مایکل اسکریوِن[1] (2007) ارزیابی را فرایند تعیین شایستگی، ارزش دانسته و آن را حاصل یک فرآیند می‌داند. بر این اساس می‌توان گفت که ارزیابی فرآیند ترسیم، به دست آوردن، فراهم کردن، ارائه و اعمال اطلاعات توصیفی، قضاوت در مورد شایستگی، ارزش برخی اهداف موضوع و همچنین طراحی، اجرا و نتایج برخی از اهداف برای راهبری در بهبود تصمیمات، فراهم کردن گزارش‌های مسئولین، اطلاع‌رسانی و انتشار تصمیم گیری‌های نهادی و بهبود درک پدیده‌های مرتبط با سیاست‌گذاری در حوزه علم و فناوری و یا تصمیمات کلان است (کمیته کارشناسی مجلس دانشگاهی سنا[2]، 2012، ص. 13).

علم

علم در معنای کلی آن آگاهی یافتن در مورد اشیاء و پدیده‌ها، روابط و غیره است و از نظر لغوی به معنی یقین، معرفت و دانش است (مومن، 1391). واژه علم از science گرفته شده که دارای مفهوم خاص می‌باشد و مقصود از آن دانش و آگاهی‌های بشر است که از طریق روش‌های تجربی قابلیت اثبات داشته باشند. لذا علم را در معنای کلی آن Knowledge نیز اطلاق می‌کنند.[3] به طور کلی علم یک سیستم کسب دانش براساس روش مناسب به منظور سازمان دهی دانش بدست‌آمده از طریق تحقیق است. با توجه به این مطلب علم یک زبان است و منشا آن ذهن انسان است که آن را توسعه دادند تا افکار و تخیلات افراد متفکر روی زمین را متمرکز سازند (چاودا[4]، 2012).

فناوری

واژه «فناوری» برابر با اصطلاح Technology است که می‌توان ادعا کرد که مدت زمان زیادی نیست که به زبان فارسی وارد شده و به تصویب فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسیده است (فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1386، نقل در نوروزی چاکلی، حسن‌زاده و نورمحمدی، 1388، ص. 36). در سایر منابع نیز فناوری به معنی به کارگیری دانش علمی برای مقاصد عملی، ماشین و تجهیزات مبتنی بر چنین دانش، شاخه‌ای از دانش که با علوم کاربردی سر و کار دارد (نقل در نوروزی چاکلی، حسن‌زاده و نورمحمدی، 1388، ص. 36). با این حال انجمن بین‌المللی آموزش فناوری، فناوری را نوآوری عملی انسانی دانسته که در تولید دانش و فرآیندهای مربوط به راه اندازی‌ها، در برگیرنده نظام‌هایی می‌باشد که مشکلات را حل و باعث افزایش توانایی‌های انسانی می‌شود (انجمن بین‌المللی آموزش و فناوری،[5] 2007). به عبارتی فناوری بدنه‌ای از دانش است که در خدمت خلق ابزار، پردازش امور، و استخراج مواد به کار می‌رود. بنابر این فناوری، فرآیند دانش و عمل سیستماتیک است که معمولا در خدمت فرآیندهای صنعتی و لوازم کاربردی در زندگی در زندگی است .

رابطه علم و فناوری

ارتباط بین علم و فناوری مداوم و بی‌پایان است. علم ارائه‌دهنده‌ی معرفت و دانش است و فناوری از این دانش برای حل مشکلات زندگی استفاده می‌کند. البته لازم است این نکته عنوان شده و بر آن تاکید گردد که علم از فناوری برای تولید دانش و همچنین فناوری از علم برای تولید راه‌حل استفاده می‌کند. بنابراین هر چند علم و فناوری به هم وابسته‌اند ولی دارای مفاهیم متفاوت از هم هستند. (بلکن کی وای سی آی[6]، 2012). به همین دلیل می‌توان عنوان نمود که علم مطلبی در جهان طبیعی است در حالی که تکنولوژی باعث بهبود توانایی انسان‌ها برای تغییر در جهان می‌شود (انجمن بین‌المللی آموزش فناوری، 2000). علم با گردآوری روش‌های نظامند به مطالعه جهان طبیعی می‌پردازد که روش‌های علمی نامیده می‌شود. همچنین تکنولوژی به کار برنده علم برای تولید ابزار جهت رفع مشکلات یا انجام کارها است. از این رو فناوری از نظر لغوی کاربرد علم است و جدا کردن این دو از هم به نوعی غیر ممکن خواهد بود. به بیانی دیگر جهت توسعه فناوری لازم است که علم مرتبط به وجود آید و هنگامی که علم جدید حاصل گردد، فناوری نیز به دنبال به خودی خود ایجاد می‌گردد. اما همانطور که از شواهد امر بر می‌آید این یک بینش چندان هم ساده نبوده و نیاز به یکسری فرآیند دارد؛ زیرا در عمل مواردی وجو دارند که علوم زیادی در حوزه‌های مختلف وجود داشته و دسترسی به این علوم هم مشکل نیست. با اینحال در این نوع علوم تمایل زیادی برای تولید فناوری و یا توان ایجاد آن وجود ندارد.

تاریخچه ارزیابی علم و فناوری

نظام ارزیابی سیاست‌ها در پی ‌ساختاربخشی، هماهنگ کردن، بهینه‌ ساختن و سر و سامان دادن به گام‌های مختلف ارزیابی یک سیاست از زمان پایه‌ریزی تا ظهور عواقب و آثار آن است (شجاعی و فاتحی‌راد، 1393). با توجه به شرایط ایجاد شده در عصر حاضر علم و فناوری از اساسی‌ترین مقوله‌های توسعه و زیربنای توسعه در هر کشور به شمار می‌رود؛ از این رو به منظور تغییر و بهبود شرایط در کشورها ضرورت می‌یابد که به ارزیابی شناخت وضع موجود علم و فناوری پرداخته شود (خالقی، 1386).

برای این منظور بسیاری از کشورها دست به ارزیابی علم و فناورری زده‌اند؛ از این‌رو سابقه ارزیابی علم و فناوری در بسیاری از کشورها به بیش از 4 دهه می‌رسد (ناصحی، 1385). بر این اساس تاریخ ارزیابی علم و فناوری نشان می‌دهد که در میان کشورهای پیشرفته جهان کشور آمریکا اولین کشوری است که به صورت نظامند به ارزیابی علم و فناوری پرداخته است. پس از ارزیابی‌های اولیه در دهه‌های 30 و 40 بنیاد ملی علوم[7] در اوایل دهه 50 کار ارزیابی علم و فناوری را بر عهده گرفت. پس از آن سازمان توسعه همکاری‌های اقتصادی با تهیه فهرستی مبتنی بر تعاریف و مفاهیم بنیاد ملی علوم برای جمع‌آوری داده‌های آمار تحقیق و توسعه در کشورهای اروپایی یک دستورالعمل راهبردی فراهم کرده است. به همین منظور دستنامه فراسکاتی در سال 1963 جهت جمع‌آوری آمارهای مربوط به علم و فناوری در کشورهای متحد همکاری بین‌المللی تجربیات بنیاد ملی علوم را سرلوحه کار خود قرار داد. بنابراین در سال 1973 شاخص‌های علمی[8] که در پی تلاش‌های اولیه جهت توسعه شاخص‌های مؤسسات علمی ایالتی در آمریکا، توسط بنیاد ملی علوم منتشر شد.

با این وجود از آنجایی که در باره علوم شکاف ایجاد شده میان آمریکا و اروپا در دهة 1960 فرصتی فراهم شد تا کشورهای سازمان‌های توسعه و همکاری اقتصادی بتوانند اولین شاخص‌های علم و فناوری را ارائه کنند. این شاخص‌ها مدتی بعد الگویی برای بنیاد ملی علوم شد تا در ایالات متحده به ارزیابی علم و فناوری بپردازد (هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی، 1383).

در کشور ما نیز ارزیابی علم و فناوری پدیده‌ای جدید به نظر می‌آید، بر اساس بند 6 وظایف شورای انقلاب فرهنگی، شورا را موظف کرده که به ارزیابی وضع فرهنگ، آموزش و تحقیقات در کشور بپردازد. جهت تحقق یافتن این امر در اردیبهشت‌ ماه سال 1378 شورای ‌عالی جهت ارزیابی وضع فرهنگی کشور هیئتی متشکل از صاحب‌نظران و نخبگان علمی و فرهنگی را مأمور رسیدگی به ارزیابی فرهنگی کرد. همچنین با تشکیل ستاد علم در شورای عالی انقلاب فرهنگی، زمینه برای ارزیابی علم و فناوری کشور، به منظور سیاست‌گذاری مناسب، گام‌های مهمی برداشته شد و برای تحقق اهدا و گام‌های نقشه جامع علمی کشور، راهکار مهمی در نظر گرفته شد.

اهمیت ارزیابی علم و فناوری

بدون شک از مهم‌ترین عوامل توسعه و زیربنای هر کشور در عصر حاضر علم و فناوری است. به همین دلیل برای تغییر بهبود و شرایط وضع کنونی کشورها ارزیابی و شناخت وضع علم و فناوری در آنها یک ضرورت محسوب می‌شود (خالقی، 1396). علم و فناوری یکی از عوامل اصلی قدرت کشورها می‌باشد که در تقویت سایر ابعاد قدرت ملی همچون قدرت اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگی نقش اساسی دارد. از این رو تحقیق و بررسی در مورد شاخص متغییرهای علمی و فناوری به دو دلیل دارای اهمیت است. اول اینکه شناخت متغییرهای قدرت علمی و فناوری؛ این امکان را فراهم می‌آورد که به ارزیابی قدرت علمی و فناوری کشورها پرداخته شود و همچنین بتوان آنها را با هم مقایسه کرد. علاوه بر این با اهتمام به تأثیرگذاری ابعاد و مولفه‌های قدرت علم و فناوری بر همدیگر، با شناخت متغییرها و شاخص‌های علم و فناوری این امکان فراهم می‌شود تا بتوانیم به تجزیه و تحلیل تأثیر فاکتورهای علمی و فناوری بر سایر فاکتورها همچون فاکتورهای سرزمین، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و غیره بپردازیم (موسوی زارع، 1395).

از نظر مبینی دهکردی (1386)، جهت ارزیابی در حوزه علم و فناوری کشورها و تعیین جایگاه قدرت علم و فناوری آنها چهار سطح درنظر گرفته می‌شود. این چهار سطح عبارتند از: سطح اول که متعلق به کشورهایی است که اکنون جایگاه برتر علم و فناوری در جهان را دارند. تاثیرگذاری در تمامی ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، دفاعی، امنیتی و قدرت در گستره جهان ماحصل این برتری است. سطح دوم که نیز متعلق به کشورهایی است که هم اکنون جایگاه برتر قاره‌ای و منطقه را دارند. در سطح سوم کشورهایی قرار دارند که هیچ‌گونه نقشی در تأثیرگذاری در حوزه‌های علم و فناوری جهانی را ندارند ولی از ظرفیت‌های انتقال دانش، کاربرد، توسعه و بهره‌برداری برخوردار بوده و توانایی فراگیری فناوری را دارند. سطح چهارم نیز جایگاه کشورهایی است که تنها مصرف کننده محصولات، خدمات، علم و فناوری سایر کشورهای جهان بوده و هیچ‌گونه قابلیتی جهت فراگیری، انتقال، کاربرد و توسعه را ندارند.

جمع‌بندی

چالش امروز کشورهای درحال­توسعه این است که تشخیص دهند در جهان امروز با توجه به محدودیت منابع و رقابت­های شدید جهانی، کدام فناوری و در چه سطحی از دسترسی مناسب­تر است و راهکارهای جذب آن کدامند. امروزه در اختیار داشتن فناوری و توان به­کارگیری آن به عنوان یک عامل کلیدی در خلق ثروت و قدرت برای کشورها به شمار می­رود. از ارکان اصلی سیاستهای تولید علم و توسعۀ فناوری یک کشور ارزیابی منظم فعالیتهای مربوط به آن است.

سنجش و ارزيابي علم واقعيّتي است كه در گذشته و حال در سطح جهان مطرح بوده و هست، چرا كه همواره فرض بر اين بوده است كه علم مي‌تواند به سلامت و رفاه همه كمك كند. بر اين اساس، شناسايي مؤثّرترين سازمان‌ها، افراد و ساير عوامل مرتبط با توليدات و فعّاليّت‌هاي علمي مي‌تواند راهگشا و زمينه‌ساز برقراري ارتباط و همكاري‌ نظام‌مند علمي در راستاي درك مسئوليت‌هاي عمومي همة‌ انسان‌ها و تبادل اطلاعات در زمينه‌هاي مختلف باشد. هدف از علم‏سنجی، ارزیابی پیشرفت‏های علمی و تحقیقاتی کشور در همۀ گرایش‏ها و عوامل مؤثر در رشد آن‌ها است و عنصری مفید و کارآمد برای مسئولان و برنامه‌ریزان است تا مدیریت منابع مالی و انسانی با بالاترین کارآیی انجام پذیرد. ارزیابی علم و فناوری که بر سنجش تحقیقات و تولیدات علمی، به ارزیابی و تعیین معیارهای مدیریتی مانند بودجه، جایگاه و بازدهی مراکز علمی و تحقیقاتی می‏پردازد.

منابع

خالقی، نرگس (1386). شاخص­های ارزیابی علم و فناوری. فصلنامه کتاب71، 106-91.

شجاعی، سید محمد حسین، فاتح‌راد، مهدی، طباطبائیان، سید حبیب‌الله (1393). طرحی برای نظام ارزیابی سیاست‌های علم و فناوری و نوآوری. رهیافت. 57: 1 ــ 15.

مبینی دهکردی، علی (1386). ره نگاشت فناوری- الگوی یکپارچه کسب و کار، بازار. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

موسوی‌زارع، سیدجواد. (1395). بررسی و ارزیابی متغیرهاي موثر بر قدرت علم و فناوري و نقش آن در‌قدرت ملی کشورها. پایان نامه کارشناسی ارشد گروه آموزشی جغرافیا (رشته جغرافیاي سیاسی)، به راهنمایی دکتر سید هادي زرقانی دانشگاه فردوسی مشهد: دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دکتر علی شریعتی.

مومن، زکیه .(1391). ویژگی‌های سیاست‌گذاری علم و فناوری از منظر مقام معظم رهبری، پایان نامه کارشناسی ارشد: گرایش مدیریت تحول. به راهنمایی دکتر بهروز رضایی‌منش و مشاور دکتر فتاح شریف‌زاده، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده مدیریت و حسابداری.

ناصحی، علی (1385). نگاهی به وضعیت علم و فناوری کشور( شاخصهای نیروی انسانی)(جلد9). فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، 35 (3): 58-47.

نوروزی چاکلی، عبدالرضا (1390). اشنایی با علم سنجی: مبانی، مفاهیم، روابط و ریشه‌ها. تهران: سمت.

نوروزی چاکلی، عبدالرضا، حسن­زاده، محمد و نورمحمدی، حمزه­علی (1388). سنجش علم، فناوری و نوآوری (مفاهیم و شاخص­های بین­المللی). تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور.

هیئت نظارت و ارزیابی فرهنگی و علمی .(1383). تاریخچه ارزیابی علم و فناوری وظهور شاخص‌های علمی با تاکید بر کشور آمریکا. شورای عالی انقلاب فرهنگی. 9-1.