روایت «یونسکو» از پیشرفت چشمگیر ایران در «علم و فناوری»

مهشید آردی، دانشجوی کارشناسی علم اطلاعات و دانش­شناسی دانشگاه شیراز

زهرا شاه نظرنژادخالصی، عضو هیات مدیره و مسئول کمیته روابط عمومی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران - شاخه منطقه جنوب کشور

گزارش علمی یونسکو، هرساله منتشر می‌شود و به وضعیت علم، فناوری و توسعه کشورها می‌پردازد. این گزارش در سال 2021 به‌طور ویژه جایگاه ایران در توسعه علم و فناوری، رونق شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق را مورد بررسی قرار داده است. در پانزدهمین فصل از این گزارش به پیشرفت‌ها و رشد کشور در حوزه‌هایی نظیر شرکت‌های دانش‌بنیان، فعالیت‌های تحقیق و توسعه و گسترش مراکز نوآوری اشاره شده است.

رونق شرکت‌ها با وجود تحریم‌ها

گزارش یونسکو در سال 2021 به افزایش تعداد مراکز نوآوری، شتاب‌دهنده‌ها و مراکز رشد فناوری از سال 1394 به‌همراه افزایش تقاضای داخلی اشاره می‌کند، این گزارش می‌افزاید توسعه زیست‌بوم نوآوری در ایران، به رشدنمایی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های خلاق منجر شده است. این گزارش به ابعاد رشد زیست‌بوم نوآوری و فناوری در ایران پرداخته است که به واکاوی آسیب‌ها و موانع پیشِ‌روی فعالان دانش‌بنیان، خلاق و استارت‌آپی می‌پردازد. به‌بیان این‌ گزارش، علی‌رغم این چالش‌ها، مزیت‌هایی هم برای ایران به وجود آمد. وضع تحریم‌های سنگین در حوزه صادرات نفت، موجب شد ظرفیت اقتصاد دانش‌بنیان مورد توجه دولت قرار بگیرد. پشتیبانی دولت از شرکت‌های دانش‌بنیان، شرکت‌های خلاق و استارت‌آپ‌ها در سال‌های اخیر افزایش یافت و رونق این کسب‌وکارها را به‌همراه داشته است.

متنوع‌شدن حوزه‌های دانش‌بنیان

گزارش علمی یونسکو در سال 2021 رشد چشمگیر نوآوری درون‌زا در 5 سال گذشته را همراه با بالندگی می‌داند و بیان می‌کند؛ در سال 1394 نخستین مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده‌ها با هدف توانمندسازی استارت‌آپ‌ها در ایران ایجاد شد. 49 شتاب‌دهنده با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و 113 مرکز نوآوری با مشارکت پارک‌های علم و فناوری و دانشگاه‌های بزرگ راه‌اندازی شد. مراکز رشد فناوری زمینه اشتغال در محیط دانشگاه را برای فارغ‌التحصیلان کارآفرین فراهم می‌آورد تا با راه‌اندازی شرکت‌های خلاق به فعالیت کسب و کار بپردازند.

رشد ترویج فرهنگ دانش‌بنیان و خلاق

به‌بیان گزارش علمی در سال 2021، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از سال 1397 کتاب‌هایی با موضوع تجارب جهانی در 20 حوزه مبتنی بر فناوری با هدف آگاه‌سازی کارآفرینان از فرصت‌های نوآوری در جهان، به چاپ رسانده است که این حوزه‌ها عبارتند از: مدیریت پسماند، کشاورزی، مدیریت آب و خشکسالی، آلودگی هوا، ورزش و سلامت جسمانی، سلامت دیجیتالی، نوآوری اجتماعی، انرژی، گردشگری، بیمه، آموزش و داده‌کاوی. برخی از شرکت‌های خصوصی بزرگ، سبدهای سرمایه‌گذاری خود را متنوع و از سال 1394 مجموعاً 20 استارت‌آپ را در حوزه‌های راهبردی مانند اقتصاد دیجیتال، آب، انرژی، لیزر و فوتونیک، علوم شناختی، هوافضا، نرم‌افزار، صنایع خلاق، کشاورزی و حمل‌ونقل راه‌اندازی کرده‌اند.

توانمندی بالا در تولید داروی ایران‌ساخت

این گزارش تحلیل کرده است که حوزه‌های فناوری زیستی و فناوری نانو از نقاط قوت پژوهش و فناوری در ایران محسوب می‌شوند. تا سال 1397 تعداد 524 شرکت فعال در حوزه زیست‌فناوری در ایران شکل گرفت و فروش محصولات نانو "ایران‌ساخت" فقط در عرض 3 سال 12 برابر شد. براساس پایگاه استنادی "اسکوپوس" در فاصله سال‌های 1391 تا 1397 تعداد منتشرات علمی ایران در حوزه سلامت و بهداشت تا 64 درصد افزایش یافت. از سال 1394 سهم تولیدات دارویی داخلی به‌سرعت افزایش یافت. بازار داخلی در سال 1397 ارزشی برابر با 4.5 میلیارد دلار داشت که 70 درصد آن را شرکت‌های دارویی با مالکیت داخلی تشکیل می‌دادند. ایران تا سال 1398 موفق شد 95 درصد از داروهای مورد نیاز بازار داخلی، شامل دوسوم از مواد فعال تشکیل‌دهنده این داروها را تولید و در سال 1398 به 170 کشور دارو صادر کند که مقصد بخش قابل‌توجهی از آن اتحادیه اروپا بود.

توانمندی بخش‌های دانش‌بنیان کشور برای مقابله با همه‌گیری کووید19

گزارش سال 2021 یونسکو در سال 2021 به مواجهه ایران با چالش کرونا و توانمندی شرکت‌‌های دانش‌بنیان در مواجهه با این مشکل پرداخته است، به‌طوری که بیان می‌کند در سال 1399 شیوع ویروس کووید19، اقتصاد ایران را با چالش بزرگی مواجه کرد در حالی که ایرانیان در تدارک جشن سال نو بودند، تعداد مبتلایان مورد تأیید به 30 هزار نفر رسید.

از تأمین تجهیزات پیشرفته پزشکی تا جنبش‌های فرهنگی

در ابتدای سال جدید با هدف‌گذاری مجدد برای ظرفیت تولید تجهیزات ایمنی فردی مانند ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده، گامی در جهت جبران کمبودها برداشته شد. این گزارش همچنین از حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از اقدامات شرکت‌های دانش‌بنیان در مقابله با کووید19 می‌گوید از جمله این‌که اعطای وام بدون بهره به کسب‌وکارها، راه‌اندازی پویش کروناپلاس برای تشویق شرکت‌های خلاق به ارائه راه‌کارهایی برای رفع چالش‌های کووید19 و در نظرگرفتن مشوق‌های مالی برای کسب‌وکارها با هدف کمک به تولید تجهیزات پزشکی از مواد ضدعفونی‌کننده و محافظ تا ونتیلاتور و کیت‌های تشخیصی و حتی یافتن راه‌های نوین درمان، از جمله اقدامات حمایتی صورت‌گرفته است.

بهبود محیط کسب‌وکار برای شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق فضای مجازی و دیجیتال

گزارش سال 2021 یونسکو به معرفی وضعیت ایران در حوزه کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و خلاق دیجیتال، فضای مجازی و فناوری اطلاعات پرداخته است. در این گزارش آمده است که توسعه اقتصاد دیجیتال با ظهور شرکت‌های خلاق، حمایت‌های متنوع دولت فناوری‌های دیجیتال، تحولی کلیدی در حوزه فناوری‌های نو ایجاد کرده است. بنابراین گزارش، در 5 سال گذشته تعداد زیرساخت‌های برخط در زیست ایران افزایش یافته است، برای مثال برنامه‌های کاربردی درخواست آنلاین سرویس خودرو، بازارهای آنلاین و دیجیتال و پخش ویدئویی جزو مهم‌ترین این برنامه‌ها به‌حساب می‌آیند. شیوع ویروس کووید19، موجب رشد تقاضا برای شرکت‌های خلاق حوزه سلامت و تبلیغ برنامه‌های کاربردی طراحی‌شده برای تلفن‌های همراه هوشمند جدید در این حوزه روی بیلبوردهای شهری شده است. رشد عرضه و تقاضای خدمات آنلاین با افزایش نفوذ اینترنت به‌ویژه اینترنت تلفن همراه بوده است. نفوذ اینترنت در سال 1399 به 70 درصد رسیده است در حالی که در سال 1394 نفوذ اینترنت 40 درصد بوده است، به‌علاوه، دوسوم بالغ بر 65 درصد کاربران تلفن همراه در ایران به اینترنت دسترسی دارند.

گزارش 2021 یونسکو نشان‌دهنده رشد فزاینده زیست‌بوم نوآوری ایران است

مرور وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران بر اساس تازه‌ترین گزارش یونسکو، نشان دهنده جهش چشمگیر شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق ایران در 5 سال اخیر است. گزارش علم در سال 2021 که خرداد ماه سال جاری توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد منتشر شد به طور اختصاصی وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران پرداخته و به پیشرفت‌ها و رشد کشور در شاخصه‌های زیست‌بوم نوآوری و فناوری همچون شرکت‌های دانش بنیان، فعالیت‌های تحقیق و توسعه و گسترش مراکز نوآوری اشاره کرده است.

در ادامه به برخی از موارد شاخص توسعه اکوسیستم نوآوری در ایران اشاره می‌شود.

از رونق تولید تا صادرات محصولات ایران‌ساخت

بر اساس این گزارش، توسعه شتاب‌دهنده‌ها، مراکز نوآوری و رشد، افزایش سریع و جهشی شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در 5 سال گذشته در ایران را به دنبال داشته است. افزایش صادرات شرکت‌های دانش بنیان در دوران تحریم از شواهدی است گه گزارش برای توسعه این شرکت‌ها در ایران ارائه می‌کند. اصلاحات و قانون‌گذاری‌های مختلفی که خصوصاً در پنج سال گذشته صورت گرفته، موانع رقابت در بازار ایران را بهبود بخشیده و وضعیت تأمین مالی نوآوری بهبود قابل ملاحظه‌ای یافته‌ است. در 5 سال گذشته نوآوری در ایران توسعه سریعی را تجربه کرده است به طوری که سال گذشته، 49 شتابدهنده و 113 مرکز نوآوری با مشارکت بخش خصوصی به ارائه خدمت به کسب و کارهای خلاق و استارتاپ‌ها می‌پردازند.

توانمندی ایران در زیست‌فناوری

در این گزارش هم‌چنین به پیشرفت‌ها و توانمندی بالای فناوری زیستی و دارویی ایران اشاره شده؛ به ترتیبی که 95 درصد داروهای مصرفی و دو سوم ماده موثره دارویی در ایران به صورت داخلی تولید می‌شوند. همچنین صادرات داروهای زیستی ایران‌ساخت به بازار اروپا و کشور آلمان در گزارش مطرح شده است. تلاش‌های ارتقاء نوآوری در بخش فناوری زیستی از طریق راه‌اندازی شتاب‌دهنده‌های تخصصی مانند پرسیس ژن که توسط شرکت دانش‌بنیان سینازن راه اندازی شده، نیز تشریح و بررسی شده است.

رشد جهش یافته شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق

اشاره به افزایش تعداد شرکت‌های دانش بنیان بخش فناوری زیستی و نانو و رشد فروش و صادرات آن‌ها نمونه‌هایی از توسعه اکوسیستم نوآوری در فناوری‌های پیشرفته در ایران است. حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و خلاق، تولید تجهیزات پیشرفته و لوازم پیشگیری، تشخیص و درمان کرونا در زمانی کوتاه پس آغاز همه‌گیری در کشور مورد اشاره قرار گرفته و به عنوان تجربه‌ای مثبت و موثر‌ تحلیل شده است. رتبه کشور در شاخص جهانی نوآوری (GII) که منعکس کننده وضعیت کلی نوآوری شامل ورودی‌ها و خروجی‌های نوآوری می‌باشد، از سال 2015 تا 2019 با بهبود مستمر از رتبه 106 به 61 رسیده؛ در این بازه زمانی افزایش تعداد پتنت‌های ثبت شده ایرانیان در دفتر ملی مالکیت فکری و نیز مراجع معتبر بین‌المللی نیز استمرار داشته است.

رونق تعداد ایرانیان بازگشته به کشور

برنامه بازگشت ایرانیان متخصص خارج از کشور، منجر به اشتغال تعداد زیادی از ایرانیان مقیم خارج در استارتاپ‌ها 354 نفر در سال 1397 و تاسیس شرکت‌های خلاق شامل 100 استارتاپ با بیش از 3000 نفر نیروی انسانی در سال 1397 از دیگر سیاست‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است که در گزارش یونسکو مورد اشاره قرار گرفته است. رویکرد توسعه زیست‌بوم نوآوری در کشور با حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و استارت‌آپ‌ها در فناوری‌های پیشرفته با محوریت معاونت علمی و فناوری، از جمله سیاست‌های کلیدی توسعه علم، فناوری و نوآوری در سال‌های اخیر معرفی شده است. پارک فناوری پردیس، کارخانه‌های نوآوری آزادی و های‌وی در پیاده‌سازی موفق این رویکرد نقش چشم‌گیری داشته‌اند.

ایجاد پهنه‌های نوآوری

کارخانه نوآوری آزادی به تنهایی 3500 شغل برای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی وکارآفرینان جوان ایجاد کرده که در کنار 6000 نیروی انسانس 500 شرکت مستقر در پارک فناوری پردیس، به توسعه نوآوری می‌پردازد. ناحیه نوآوری شریف نمونه‌ای دیگر در پیاده‌سازی رویکرد حمایت از اکوسیستم نوآوری می‌باشد که میزبان بیش از 500 استارتاپ است. وضعیت مناسب ایران در برابری جنسیتی دانشجویان آموزش عالی که 46.6 درصد از دانشجویان را زنان تشکیل می‌دهند، از دیگر نقاط قوت حوزه علم، فناوری و نوآوری ایران توصیف شده است. توسعه اقتصاد دیجیتال با ظهور و رشد سریع شرکت‌هایی نظیر اسنپ، تپسی، آپارات، دیجی‌کالا، دیوار و کافه بازار و حمایت‌های متنوع دولت و خصوصاً ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی و فناوری از فناوری‌های دیجیتال، تحولی قابل ملاحظه در حوزه فناوری و نوآوری در ایران محسوب می‌شود. رشد مستمر تولیدات علمی ایرانیان در دهه اخیر و خصوصاً در دولت تدبیر و امید، در حوزه‌هایی نظیر فناوری نانو و زیستی و حمایت‌های موثر از دانشمندان برتر کشور در قالب برنامه فدراسیون سرآمدان و فراهم کردن زمینه بازگشت دست‌کم 1400 متخصص ایرانی و حمایت از ثبت پتنت دانشمندان ایرانی در مراجع بین‌المللی، نمونه‌هایی از حمایت فعال دولت در این راستا محسوب می‌شوند.

پیاده‌سازی سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به عنوان مکانیزمی کلیدی در غلبه بر چالش‌های ناشی از تحریم‌های ظالمانه آمریکا و ارتقاء توانمندی فناورانه و تولیدی برای کاهش وابستگی کشور به واردات فناوری‌ها و محصولات صنعتی مورد بحث و تصریح قرار گرفته است. این گزارش، به لزوم توجه جدی به توسعه صادرات با توانمندی ایجاد شده در شرکت‌های دانش بنیان، شرکت‌های خلاق و استارتاپ‌ها اشاره کرده که مورد توجه جدی دولت در سال‌های اخیر نیز بوده است. توجه بیش‌تر به تقاضای بازار و نیز مهارت‌محوری در آموزش عالی ایران برای افزایش نرخ اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، افزایش هزینه‌کرد تحقیق و توسعه توسط بخش کسب و کار شرکت‌های دولتی و خصوصی، افزایش سهم منابع تجدیدپذیر از سبد انرژی کشور و نیز غلبه بر چالش‌های زیست‌محیطی نظیر آلودگی‌هوا با راه‌حل‌های علمی و فناورانه از مهم‌ترین پیشنهادات این گزارش برای ارتقاء وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران به شمار می‌رود.

گزارش جدید یونسکو درباره وضعیت نوآوری و دانش ایران، نشان‌دهنده این است که به‌رغم تحریم‌ها و قطع صادرات تکنولوژی همچنان تولید علم و رونق نوآوری شرکت‌های استارت‌آپی ادامه پیدا کرده است. هرچند اکنون در سال ۲۰۲۱ درآمدهای شرکت‌های موجود کاهش پیدا کرده؛ اما، با این حال رونق اکوسیستم در این مدت و حتی در دوران کرونا هم ادامه داشته است.

«گزارش علم» یونسکو، روندهای حاکم بر علوم در سراسر جهان را رصد می‌کند تا دریابد کشورها‌ برای رسیدن به توسعه از چه گذرگاه‌هایی عبور می‌کنند. نسخه 2021 «گزارش علم» هفتمین سری منتشر شده از سوی یونسکو است و تایید می‌کند که چگونه کشورها با هر سطح درآمد، طی پنج سال گذشته، خود را با اقتصاد دیجیتال و سبز همسو کرده‌اند. داده‌ها نشان می‌دهند گرچه زمان برای رسیدن به اهداف توسعه‌ای تعیین شده در سال 2030 درحال تنگ‌تر شدن است اما کشورها دریافته‌اند که رقابت اقتصادی با سایرین، به سرعت و میزان تبدیل شدن آنان به جوامع دیجیتال وابسته است. با همه این احوال از هر 10 کشور، همچنان 8کشور کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای تحقیقات در حوزه فناوری اختصاص می‌دهند. در این گزارش به‌طور مفصل بخش نوآوری در ایران مورد بررسی قرار گرفته و یونسکو تاکید می‌کند که به‌رغم سایه سنگین تحریم‌ها در ایران، تقاضای داخلی برای نوآوری در کنار خلأ حضور شرکت‌های خارجی سبب شده است که شرکت‌های دانش‌بنیان سهم خود را در بازار افزایش دهند. فضای تنفسی که در بازه زمانی 2016 تا 2018(به‌واسطه برجام) ایجاد شد، این خلاقیت درون‌زا را بیش از پیش تشویق و ترغیب کرده است. اما آنچه اکنون و در سال 2021 با آن روبه‌رو هستیم کاهش درآمدهای حاصله این شرکت‌ها است.

در گزارش پیشین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل موسوم به «یونسکو» از روندهای علمی در ایران که در سال 2015 منتشر شده بود، ایران در راستای کاهش وابستگی خود به منابع نفتی، بر آن بود که به سوی اقتصاد دانش‌بنیان خیز بردارد. شاید برجسته‌ترین اقدام در این مسیر از سوی دولت، افزایش حمایت از استارت‌آپ‌ها و سایر شرکت‌های مبتنی بر فناوری بود. روندی که از سال 2015 تا به اکنون طی شده را اما می‌توان به دو دوره زمانی تقسیم کرد. نخست از زمان لغو تحریم‌ها در سال 2016 که به موجب آن، دشواری در دسترسی به فناوری خارجی سبب تحریک و تشویق حمایت از فناوری‌های درون‌زا شد. در این دوران، دولت ابزارهایی را برای حمایت از نوآوری از جمله راه‌اندازی «صندوق نوآوری و شکوفایی» و «ستاد ویژه توسعه نانو» تعریف و تبیین کرد. همچنین دولت، شرکت‌ها را تشویق کرد که مواد اولیه خود را از تولیدکنندگان داخلی تهیه کنند. دومین روندی که در این مدت طی شد، از زمان لغو تحریم‌ها از 2016 در سایه توافق ایران با قدرت‌های جهانی بود که در پی آن دانشمندان ایرانی با تکنولوژی‌های پیشرفته فرامرزی ارتباط نزدیکی پیدا کردند. گرچه این ارتباط سبب افزایش خلاقیت در ایران شد، اما با خروج ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای، تحریم‌ها بار دیگر بر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ایران سایه انداختند و دانشمندان ایرانی حتی قادر به سفارش کتاب از خارج از کشور نبودند.

گزارش 2021 علم اذعان می‌کند که در این ایام با وجود تحریم‌های طاقت‌فرسا بر ایران و نفت این کشور، پشتیبانی از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها روندی رو به جلو داشته است. می‌توان گفت که بیشترین تاثیری که اعمال مجدد تحریم‌های ایالات‌متحده بر روندهای علمی و مهندسی در ایران داشته است، کاهش صادرات محصولات با تکنولوژی پیشرفته و تکنولوژی متوسط بوده است. در فاصله سال‌های 2014 تا 2017 و تا پیش از اعمال تحریم‌ها در 2018، صادرات کالاهای دانش‌بنیان رشدی 5برابری را تجربه کرده بود. با اعمال تحریم‌ها اما‌ مشکلات اقتصادی و مالی، توامان با اختلال در تامین مواد اولیه، گریبان شرکت‌ها را گرفت. آمار و ارقام گواه آن است که به‌طور کلی در پنج سال گذشته، ایران شاهد رونق نوآوری‌های درون‌زا بوده است. در 2015 اولین مراکز شتاب‌دهنده نوآوری در ایران تاسیس شد و تا 2020 بالغ بر 49 شتاب‌دهنده نوآوری کار خود را آغاز کردند. همچنین 113 مرکز نوآوری با مشارکت پارک‌های علم و فناوری و دانشگاه‌های بزرگ افتتاح شدند. کمپانی‌ها از سوی دولت تشویق شدند که در حوزه‌های متفاوتی از جمله اقتصاد دیجیتال، آب، انرژی، لیزر و فتونیک، هوا و فضا، نرم‌افزار، کشاورزی و حمل‌ونقل تمرکز کنند. نتیجه این سیاست، صعود ایران به رتبه 61 در «شاخص جهانی نوآوری» در سال 2019 بود، این درحالی است که در سال 2015 ایران بر سکوی 106ام در میان 129 کشور ایستاده بود.

بنا بر این گزارش تا سال 2018 بالغ بر 524 شرکت بیوتکنولوژی در ایران فعال شده و فروش محصولات نانو در طی سه سال رشدی 12برابری پیدا کرده است. تولید داخلی دارو نیز از سال 2015 روندی صعودی به خود گرفته است؛ در سال 2018 ارزش بازار داخلی دارو که 70درصد از کل بازار را شامل می‌شد، بالغ بر 5/ 4میلیارد دلار بوده است. شرکت‌های داخلی در سال 2019 تسلطی 95درصدی بر بازار پیدا کردند و بخش عظیمی از محصولات خود را به 17 کشور، به‌ویژه به اروپا صادر می‌کردند. در 5سال گذشته، اکوسیستم دیجیتال ایران شاهد رونق سیستم‌عامل‌های آنلاین بود و یونسکو برای مثال به تاکسی‌های آنلاین چون اسنپ و تپسی، بازارهای آنلاین چون دیوار و دیجی‌کالا‌ و پلت‌فرم‌هایی چون آپارات و کافه بازار اشاره کرده است. همه‌گیری ناشی از کووید نیز در این میان، به افزایش عرضه و تقاضای خدمات آنلاین دامن زده است. استفاده از اینترنت موبایل که در سال 2015 تنها 40درصد بود در سال 2020 به 70درصد رسید. درحال‌حاضر بالغ بر دو‌ سوم از موبایل‌ها در ایران به اینترنت دسترسی دارند. همچنین در سال 2017 بودجه اختصاص داده شده برای تحقیق و توسعه بالغ بر 83/ 0درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را شامل می‌شد. «مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور» بنا داشت که تا پایان برنامه پنجم توسعه تا سال 2017 این سهم را به 3 درصد افزایش دهد و این سهم را تا پایان برنامه ششم توسعه، به عبارتی تا پایان سال 2021 به 4درصد از تولید ناخالص داخلی کشور برساند. با این حال به‌نظر می‌رسد انگیزه‌های بازار به اندازه کافی قوی نیستند تا بتوانند سرمایه‌گذاری تجاری در تحقیق و توسعه را تقویت کند؛ در نتیجه سهم تحقیق و توسعه صنعتی کاهش یافته است. از سوی دیگر، شمار درخواست‌ها برای ثبت اختراع در «مرکز مالکیت معنوی ایران» روندی صعود داشته گرچه تعداد اختراعات ثبت شده محلی، کاهش پیدا کرده است. بسیاری از مخترعان ایرانی، دستاوردهای خود را به دفاتر ثبت اختراع بین‌المللی ارائه می‌دهند. براساس «شاخص جهانی نوآوری» ایران یکی از سه کشور برتر در زمینه پیشرفت در نوآوری است و بیشترین دستاورد آنان مربوط به کیفیت زیرساخت‌ها به‌ویژه در مورد فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای ارائه خدمات عمومی است. مساله انرژی‌های تجدیدپذیر نیز از منظر نویسندگان گزارش یونسکو دور نمانده است. براساس این گزارش، گرچه چشم‌انداز 20 ساله ایران برای سال 2025، افزایش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر تا 8/ 1درصد از کل سبد انرژی است اما همچنان حجم عظیمی از انرژی کشور از سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود. این در حالی است که برنامه ششم توسعه ملی، سهم بلندپروازانه 5درصدی برای انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال 2021 در نظر گرفته است. در فوریه 2020، بالغ بر 120 نیروگاه بادی و خورشیدی در ایران فعال بودند، اما این شمار، تنها سهمی یک درصدی از کل سبد انرژی را تامین می‌کنند. در سال 2017 دو قرارداد بزرگ برای ساخت نیروگاه‌های خورشیدی با شرکای خارجی منعقد شد. اولین مورد، قرارداد با یک شرکت نروژی برای تولید 2گیگاوات انرژی تا سال 2022 و دیگری قراردادی به ارزش 500میلیون یورو با شرکتی بریتانیایی بود؛ هر دوی این قراردادها به‌دلیل بازگشت تحریم‌های ایالات‌متحده از حیز انتفاع خارج شدند.

پارادوکس نوآوری و آینده پیش‌رو

با وجود دستاوردهای قابل‌توجه ایران در زمینه‌های دانش‌بنیان، این کشور همچنان با پارادوکس نوآوری دست و پنجه نرم می‌کند، چرا که با چالش تبدیل دانش به دستاوردی صنعتی و عدم اطمینان در باب فروپاشی این دانش مواجه است. این پارادوکس با نزدیک‌تر ساختن عرضه و تقاضا در سیستم نوآوری از جمله با توانمندسازی واسطه‌هایی که نیاز صنعت را درک می‌کنند قابل حل است. گرچه اقدامات قابل‌تقدیری چون «صندوق ملی نوآوری» در این پنج سال انجام شده اما به سرمایه‌گذاری باید فراتر از ارائه وام و تسهیلات توجه شود. این گزارش تأکید می‌کند که ایران در باب سیاست‌ها و بسترهای لازم برای ارتقای علم، فناوری و نوآوری کمبودی ندارد؛ اما، نکته اصلی در این میان، نحوه پیاده‌سازی بهینه این سیاست‌هاست. اکوسیستم نوآوری در این دوره‌‌ پنج ساله پیشرفت چشمگیری داشته و اندکی هم‌افزایی و انسجام بیشتر میان بخش‌های مختلف، سبب جهش آتی آن خواهد شد. در نهایت آنکه چشم‌اندازهای اقتصاد دیجیتال در ایران امیدبخش است به‌خصوص اگر سرمایه‌گذاری به سوی فناوری‌های نوظهور همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و بلاک‌چین هدایت شود.

11خدمت به دانش‌بنیان‌ها تعلق گرفت

شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در مسیر توسعه خود با مشکلات زیادی مواجه می‌شوند که لزوماً تجاری یا مرتبط به موضوعاتی مانند بازاریابی نیست. شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در مسیر توسعه خود با مشکلات زیادی مواجه می‌شوند که لزوماً تجاری یا مرتبط به موضوعاتی مانند بازاریابی نیست. بنابراین، آنها در مسیر رشد خود به خدمات متنوعی نیازمند هستند. این خدمات لزوماً مرتبط با حوزه تجاری نیستند و گاهی باید در زمینه کاملاً فنی و تخصصی برای تولید یک محصول دانش‌بنیان به شرکت کمک کرد. یک محصول دانش‌بنیان و خلاق ممکن است برای رسیدن به مرحله تجاری‌سازی و تولید انبوه به دانش و تخصص‌های مختلفی نیاز داشته باشد. در اختیار گرفتن این حجم از فناوری و دانش، به احتمال زیاد در برگیرنده هزینه‌های قابل توجهی است. همچنین استخدام متخصصان توانمند در زمینه‌های مختلف، برای یک شرکت نوپای دانش‌بنیان نیازمند هزینه حقوق و دستمزد است.

توسعه فنی محصولات

معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برای کمک به حل مشکلات فنی شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان، یک بسته خدمتی کارآمد، متنوع و چند بعدی تهیه کرده است که در برگیرنده 11 خدمت متنوع است. این خدمات به این منظور تبیین شده‌اند تا به شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان کمک کنند تا محصول خود را با حداقل هزینه و بهای تمام شده به بازار عرضه کنند. یکی از بسترهای خدمات‌رسانی در این زمینه، برگزاری جلسات رایگان با استفاده از کارشناسان بیرونی است. مهندسان شرکت دانش‌بنیان و فعالان صنایع نرم و خلاق و دانش‌بنیان می‌توانند با شرکت در این جلسات سوالات فنی و تخصصی خود را با کارشناسان خبره آن حوزه در میان بگذارند و پاسخ دریافت کنند. همچنین این کارشناسان بیرونی با کمک معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری می‌توانند خدمات بیشتری برای تولید موفق محصول به این شرکت‌ها ارائه دهند. به عنوان مثال، یک شرکت دانش‌بنیان محصولی مکانیکی تولید کرده است که در زمینه الکترونیک آن با چالش مواجه می‌شود. از سوی استخدام کارشناسان برق و الکترونیک برای این شرکت نوپا به دلیل هزینه دستمزد مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل، این شرکت با استفاده از خدمات این بسته یازده‌گانه می‌تواند بر چالش‌های فنی محصول در زمینه الکترونیک فائق آید.

استفاده از خدمات تخصصی نانو

همچنین مرکز صنعتی سازی نانوفناوری کاربردی (ICAN) یک مرکز خدماتی خاص است که خدمات مختلفی را در حوزه فناوری نانو به شرکت‌های متقاضی ارائه می‌دهد. این خدمات شامل در اختیار گذاردن تجهیزات ساخت و تولید در ابعادنانودر مقیاس آزمایشگاهی و نیمه صنعتی نیز می‌شود. همچنین در قالب شش پلتفرم فناوری شامل نانومواد، نانوکامپوزیت، نانوالیاف، نانوپوشش، نانوکویتاسیون و پلاسمای سرد، خدمات ساخت و تولید ارائه می‌شود.

رساندن محصولات دانش‌بنیان‌ به بازار با کمترین هزینه

این رشته از خدمت، ارائه مشاوره تخصصی و استفاده از خدمات کارآزموده و مجرب را شامل می­شود. کسب و کارهای مختلف خلاق و دانش‌بنیان درخواست‌های عمومی خود را در این پیشخوان خدمتی ارائه می‌کنند. مشاوره الکترونیک، مخابرات، قدرت، لیزر، سامانه های هوشمند و تجهیزات پزشکی، مشاوره توسعه فنی محصولات در حوزه تجهیزاتنفت، گاز و پتروشیمی، مشاوره توسعه فنی محصولات در حوزه تجهیزات و ماشین آلات پیشرفته، مشاوره توسعه فنی محصولات در حوزهفناوری اطلاعات و ارتباطات، مشاوره توسعه فنی محصولات در حوزه مواد پیشرفته، مشاوره توسعه فنی محصولات در حوزه مواد شیمیایی و پلیمری، مشاوره طراحی صنعتی و بسته بندی و مشاوره فنی در حوزه دارو و فرآورده های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، دیگر خدمات ارائه شده در قالب بسته خدمتی «خدمات و مشاوره فنی محصولات» است. همچنین در قالب این خدمت، یارانه خدمات آزمایشگاهی نیز به شرکت‌های دانش بنیان پرداخت می‌شود. شرکت‌های متقاضی برای دریافت یارانه خدمات آزمایشگاهی پس از ثبت درخواست، از یارانه کمکی نیز در این خصوص برخوردار میشوند. شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان هر کدام به فراخور حال خود، از 140 بسته خدمتی متنوع بهره‌مند می‌شوند. هر کدام از این بسته‌های خدماتی در حوزه‌های مانند بیمه، گمرک، مالیات و بازارسازی داخلی خود به چندین زیرشاخه مختلف تقسیم می‌شوند و بر این اساس، بیش از 500 خدمت مختلف از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ارائه می‌شود.

منابع:

https://www.bmn.ir/fa-IR/News/News/111739

http://www.airdfh.ir/fa/news/1213/

https://itiran.com/2021/07/18/

https://www.bmn.ir/fa-IR/News/News/111835/11