کتابخانه دانشگاهی، تسهیل گر و تکمیل کننده آموزش و پژوهش
دکتر عاطفه شریف
مدیر کتابخانه مرکزی و استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
چکیده:
در این نوشتار بر ضرورت وجودی کتابخانه دانشگاهی و نقش تسهیل گر آن در آموزش و پژوهش تاکید شده است. برخی چالش های کتابخانه های دانشگاهی بیان شد و ضمن مقایسه ای اجمالی باکتابخانه های سه دانشگاه برتر جهان در نظام رتبه بندی تایمز، بر ضرورت تغییر دیدگاه، خدمات و فرایندها تاکید شد.
کتابخانه دانشگاهی، از کلیدی ترین و قدیمی ترین بخش های دانشگاه و تسهیل گر و تکمیل کننده آموزش و پژوهش است. در این نوع از کتابخانه ها، مدیریت اطلاعات منابع علمی از طریق نیازسنجی، گزینش و فراهم آوری، سازماندهی، ذخیره و ایجاد دسترسی به انواع محتواهای اطلاعاتی (اعم از کتاب، مقاله، اسناد، فیلم، عکس، نقشه و ...) با تأکید بر اهداف آموزشی و پژوهشی دانشگاه صورت می پذیرد و هر گونه هزینه ای که در آن صرف شود از نوع سرمایه گذاری برای ارتقاء کیفیت آموزش و پژوهش خواهد بود. کتابخانه دانشگاهی با طیف وسیعی از نیازهای اطلاعاتی مواجه است و کاربران متنوع آن به سطوح متفاوتی از اطلاعات و خدمات نیاز دارند. رشته های آموزشی تنوع نیاز ها و رفتارهای اطلاعاتی را رقم می زند و سطح متفاوت سواد اطلاعاتی دانشجویان در رشته های مختلف، نیاز به برنامه ریزی های متناسب و متفاوت را آشکار می سازد.
واقعیت آن است که این روزها دانشجویان غالباً اطلاعات مورد نیاز خود را از بستر وب فراهم می آورند، در پایگاههای اطلاعاتی جستجو می‌کنند و نهایتا به گونه ای منبع مورد نظر خود را بازیابی خواهند کرد. به ویژه در شرایط تحریمی که دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی معتبر بسیار محدود شده این دیدگاه تقویت شده است که کتابخانه پاسخگوی نیاز دانشجویان و اساتید نیست و صرفاً دانشجویان و اساتید چند رشته محدود به آن مراجعه می‌کنند. گاه در بدنه مدیریت دانشگاه نیز با این گزاره ها مواجه می شویم که ضرورت وجود کتابخانه کم رنگ و از کارکردهای آن کاسته شده است. حتی این سوال آزاردهنده در نهان و آشکار پرسیده می شود که اگر کتابخانه نباشد چه مشکلی پیش خواهد آمد؟ یک روز سخن از ادغام کتابخانه پیش می آید و روزی دیگر از محدود‌سازی فضا و افزایش بهره وری با کاهش تعداد کتابداران! مشکل آن است که در چنین شرایطی هر گونه گسترش در کتابخانه با علامت سؤال و حتی مقاومت مواجه می شود. متاسفانه مشاهده می شود که برخی کتابداران نیز سکون را ترجیح داده و خود بر سرسره این شیب به ظاهر ملایم آرمیده اند. همراهی برخی کتابداران خسته! با زمزمه مدیران کمتر مطلع از کارکردهای کتابخانه آسیب جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت. مگر در دانشگاه هایی که به همت کتابداران آن پویایی و کارایی کتابخانه، باور مدیران و کاربران را به واقعیتی که باید باشد نزدیک تر کرده است.
اگر در کتابخانه های دانشگاههای برتر جهان کنکاش کنیم به واقعیت های جالبی بر می خوریم. در دانشگاه هاروارد، دومین دانشگاه در نظام رتبه‌بندی تایمز، شبکه‌ای از 70 کتابخانه فعالیت دارند. در این کتابخانه ها حدود 161 کتابدار فعال به ارائه خدمت می پردازند. در دانشگاه استنفورد که رتبه سوم نظام رتبه بندی تایمز را به خود اختصاص داده است، شبکه ای از 20 کتابخانه با حدود 359 کتابدار به فعالیت مشغولند و در دانشگاه کمبریج، با رتبه پنجم این نظام رتبه بندی، شبکه ای از 30 کتابخانه فعال است. کمی کنکاش در وب سایت این کتابخانه ها آشکار می‌سازد که تفاوت محسوسی بین کتابخانه های دانشگاهی ما و آنها وجود دارد. این تفاوت به ویژه در دو بخش دسترسی به منابع اطلاعاتی و خدمات اطلاعاتی آشکار است؛ در اکثر کتابخانه های دانشگاهی برتر علاوه بر فهرست پیوسته کتابخانه و پایگاههای اطلاعاتی، که غالبا به صورت یکپارچه جستجو می شود، مخزن دیجیتال غنی از تولیدات دانشی آن دانشگاه ها نیز موجود است. در بعد خدمات اطلاعاتی نیز جزئیاتی دیده می شود که با واقعیت موجود در کتابخانه های ما تفاوت فراوانی دارد؛ مثال ساده آن که حتی مشخص است چه نوع چاپگری در کدام سالن و طبقه با چه ویژگی هایی قابل استفاده کاربران است. تقویم آموزشی مشخصی در وب سایت موجود است و کتابداران متخصص موضوعی برای دریافت مشاوره های تخصصی دسترس پذیرند. کاملاً آشکار است که آموزش و پژوهش را در کنار هم دیده اند و برای تقویت پژوهش انواع آموزش‌ها، راهنماها و ... را فراهم ساخته اند. بر همین اساس است که می توانند بر کیفیت هر دو حوزه آموزش و پژوهش اثرگذار باشند.
به نظر می رسد برای حفظ موقعیت کتابخانه دانشگاهی و تبدیل آن به مرکزی تسهیل گر و اطلاع بخش نیاز به تغییراتی است که مختصری از آنها در ادامه خواهد آمد:
- تغییر دیدگاه کتابداران نسبت به وظایف و عملکردهایشان در عصر دیجیتال؛
- ارتقاء سطح دانش و مهارت کتابداران برای کار با ابزارهای دیجیتال و کاربران جدید در فضای دیجیتال؛
- تحلیل رفتار اطلاعاتی کاربران و تشخیص جذابیت هایی که آنها را به کاربر فعال بدل خواهد کرد؛
- تقویت نظام های اطلاعاتی و سامانه های موجود در کتابخانه از نظر فنی و محتوایی؛
- بازتعریف خدمات کتابخانه و تمرکز بر شکاف های دانشی و مهارتی کاربران؛
- بازتعریف فضاهای کتابخانه و ایجاد فضای تعاملی و اشتراک اطلاعات برای جذب کاربرانی که نیاز به فضای کار گروهی و خلاقانه دارند؛
- تقویت برند کتابخانه در دانشگاه؛
- تقویت حضور در فضاهای دیجیتال و اطلاع رسانی هدفمند منابع و خدمات ارائه شده؛
- تمرکز بر خدمات اطلاعاتی تخصصی برای گروههای کاربری خاص و ارائه مشاوره اطلاعاتی؛
- · تقویت ارتباط با گروههای آموزشی و تعامل بیشتر برای مشارکت در فرایندهای یادگیری-یاددهی از طریق تأمین و دسترس پذیر ساختن محتوای متناسب با برنامه های درسی و نیاز کاربران؛ و
- تسهیل فرایندهای پژوهشی از طریق تأمین منابع پژوهشی، معرفی ابزارهای پژوهشی و دسترسی به داده های پژوهشی.
برای حفظ موقعیت کتابخانه دانشگاهی و توسعه آن نیاز به کتابدارانی همراه است که با تمرکز بر محتوای دیجیتال و دسترس پذیر ساختن آن، تعریف خدمات اطلاعاتی ویژه و تبدیل فضای کتابخانه به فضایی تعاملی برای اشتراک دانش و یادگیری در جهت اهداف آموزشی و پژوهشی دانشگاه قدم بردارند. تغییر را ابتدا باید از افکار آغاز کرد و سپس در فرایندهای کتابخانه به دنبال آن بود. خوشبختانه بسیاری از کتابداران کتابخانه های دانشگاهی ایده های جذابی دارند، سطح تحصیلات افزایش قابل توجهی یافته و غالبا متخصصین رشته در کتابخانه ها مشغول به کار هستند. انجمن های حرفه‌ای امروز قدرت و اعتبار خوبی کسب کرده‌اند و گروههای آموزشی در ایران گسترش قابل توجهی پیدا کرده‌اند. تمام این گزاره ها نویدبخش هستند و اگر حرفه ای و مسئولانه رفتار کنیم آینده ای روشن پیش روی ما خواهد بود.