نگاهی کوتاه به سه نسل کتابفروشان شیراز

سخنرانی جناب آقای دکتر کوروش کمالی سروستانی ، رئیس محترم سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران – مرکز فارس

به مناسبت هفته کتاب در روز دوشنبه 25 آبان ماه 1394

به گاهي كه نخستين طليعه ­هاي گفتمان در روشنان عالم إمكان، بر خاسته از طلوع ازليتي نامتناهي به آواي خوش " اقرأ " آغاز گرديد، بي شك واگويه "بخوان" و هرم تكرار آن ،بر امرئ مهم اقتضا مي نمود كه سرنوشت بشري را بر مدار دانايي رقم مي زد، مرزي فراخ ميان دانستن به شكر انه وجود و جهلي مركب به منزله هبوطي بي سرانجام.

و اين آغاز راهي بود كه حركت به سوي كشف حقايقي را تداعي مي نمود كه در جانمايه عالم به وديعت نهاده شده بود، گويي إعجاز  ستايش انگيز طلوع دانش بر بشر، سرنوشتي را برايش رقم مي زد تا به مدد آن كمال وجودي خويش را و ظرفيت وجودي هستي را باز شناسد و بر مبناي آن كارستان توانايي را در شكرستان دانايي پي ريزد.

از آن پس تا كنون خامه نگار ان عرصه إمكان به خامه جان دانش بر خاسته از نيستان وجود را به زينت طبع آراسته اند و به واقع ، عصاره روح و انديشه خويش را در پيكره هنر نگارش كتاب دميده اند تا دانشي راكه برآيند انديشه آنهاست و به سوي أفق لاجوردي حقيقت در حركت است بر مخاطبان خويش عرضه دارند و رستاخيز زيستن از نوعي ديگر را برپا كنند، بر بالهاي شتاب بنشانند و ما را و همگان را به قدر همت و فرصت ، به فراسويي ره نمايند كه بي ترديد، تداعي معاني در هم تنيده زيستن توام با آگاهي و كاستن از رنج ناداني را در بر دارد.

در اين ميان اما عرضه كنندگان اين آثار،  نقشي مهم و سهمي شريف را بر شانه هاي ستوار خويش دارند٠ ،،،

بمبی و کلکته تا قبل از تأسیس نخستین چاپخانه در شیراز محل نشر آثار ادبی زبان فارسی بود. یکی از فرهنگورانی که کتاب های خوشنویسان شیرازی را که با مرکب چاپ از روی کتاب ها نسخه برداری می کردند و در هندوستان به چاپ می رساندند ابراهیم اولیاء سمیع متخلص به ملک الکتاب شیرازی بود که سال ها در بمبی و حیدرآباد رحل اقامت گزیده بود و کتاب هایی چون گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، انوار سهیلی، دیوان قاآنی و تاریخ وصاف را استنساخ و چاپ کرده بود.

اگر چه نخستین کتاب چاپ شده در شیراز براساس فهرست کتاب های چاپی خانبابا مشار تاریخ 1260ه.ق را بر صفحه نخست خود دارد اما اسناد حکایت از آن دارند که نخستین چاپخانه سنگی در شیراز در 1280 ه.ق تأسیس شده است.

برخی از پیشگامان چاپ در شیراز پیشگامان کتاب فروشی نیز می شوند. کتابفروشان در دوران قاجاریه به صورت ثابت و سیار کتاب های خود را عرضه می کردند.

اما نخستین کتابفروشی شناخته شده در شیراز در سال 1282 شمسی توسط شیخ محمد تقی معرفت بنیاد نهاده شد و نام کتابفروشی معرفت را برگزید. شیخ سری پر شور داشت و از مشروطه خواهان به نام بود که مقالات و کتاب ها و اطلاعیه های مشروطه خواهان را مخفیانه چاپ و منتشر می کرد. حسن و حسین دو فرزند فرهنگور او یکی در خیابان لاله زار تهران "مکتب معرفت" را بنیاد گذاشت و دیگری کار پدر را در شیراز تا سال 1372 پی گرفت.

براساس گزارش فرید قاسمی در "جُنگ کتاب" مرحوم شیخ محمد تقی معرفت برای اولین بار در ایران به طبع و نشر قرآن مجید همت گماشت و براین اساس اولین قرآن چاپی در شیراز منتشر شده است.

کتابفروشی یا کتابخانه عمومی احمدی از قدیمی ترین کتابفروشی های شیراز است که توسط محمدکریم احمدی مشهور به آقاداداش و به توصیه آقا میرزا احمد وحید الاولیا قطب سلسلۀ ذهبیه در سال 1285 شمسی بنیاد گذاشته شد و بیش از 80 سال استاد علی اکبر نوری زاده مدیریت آن را به عهده داشت.

نوری زاده، خود از مریدان وحیدالاولیا و کتاب شناس و نسخه شناسی برجسته بود که با خُلق خوش وبرخوردی نیکو فرهنگوران را به ضیافت کتاب دعوت می کرد و به همین دلیل بود که کتابخانه اش سال ها محل دیدار بزرگانی چون علی اصغر حکمت، محمدجعفر واجد، خلیل رجایی، قاسم غنی و بسیاری دیگر از فرهنگوران فارس و ایران بود.

هم اینک نیز "کتابخانه احمدی" توسط جناب مهندس محمود فهلیانی به آراستگی و بایستگی اداره می شود و در سال آینده صد و دهمین سال تأسیسش را به جشن خواهد نشست.

محمد حسین رکن زاده آدمیت مولف کتاب های ارزشمند "دانشمندان و سخن سرایان فارس" و "فارس و جنگ بین الملل اول" در سال 1301 کتابخانه قرائت خانۀ آدمیت را در شیراز تأسیس می کند و به دلیل مشکلاتی بیش از یک سال دوام نمی آورد و مجدداً با طرح های تازه ای چون چاپ فهرست کتاب های قابل مطالعه و فروش، امانت دادن کتاب و مطالعه رایگان نشریات در سال 1303 این کتابفروشی را افتتاح می کند. او در همین سال رساله 48 صفحه ای را که فهرست کتاب های آن روزگار با تفکیک موضوع و نام نویسنده و محل مطبع و تعداد مجلدات در آن درج شده بود را با چاپ سنگی در چاپخانه محمدی شیراز منتشر می کند. او همچنین در سال 1305 هفته نامه آدمیت را در شیراز منتشر می کند. روزگار سخت و ملال آور رکن زاده را خسته می کند و به سال 1306 با تعطیلی کتابخانه و روزنامه به سیاحت هندوستان می رود و پس از آن تا پایان عمر (1352) در تهران به کارهای مختلف فرهنگی مشغول می شود.

حاج محمد صادق مشهور به علاقه بند در سال 1270شمسی در خانه شخصی خود چاپخانه محمدی را به همراهی فرزندش محمد هادی محمدی بنیان می گذارد. پس از مدتی و به دلیل افزوده شدن دستگاه های چاپ که از هند وارد می کردند محل چاپخانه به درب امامزاده سید عبداله واقع در خیابان طالقانی کنونی منتقل می شود. آخرین محل چاپخانه محمدی در تیمچه حاجی در بازار حاجی شیراز بوده است. در سال 1328 شمسی به دلیل آتش سوزی اسناد و مدارک تاریخی چاپخانه از بین می رود. محمد رحیم معروف به ناظم فرزند محمد هادی مدیر بعدی این چاپخانه است و کتابفروشی محمدی را همو در سال 1302 در جوار چاپخانه بنیاد می نهد. کتابفروشی که به همت جناب محمد محمدی فرزند ایشان می بالد و به خیابان داریوش منتقل می شود و هم اینک نیز در خیابان ملاصدرای شیراز به عنوان یکی از معتبرترین کتابفروشی های شیراز توسط ایشان و فرزندشان بهنام اداره می شود.

خاندان محمدی از نادر خانواده های فرهنگی شیراز هستند که بیش 126 سال در کارشان چاپ و نشر و عرضه کتاب خوش درخشیده اند.

برخی دیگر از کتابفروشی های نسل اول شیراز که سال های 1282 تا 1320 را در بر می گیرد عبارتند از:

کتابفروشی جهان نما که در سال 1290 توسط محمدحسین ذوالانوار تأسیس می شود.

کتابفروشی شفیعی توسط ابوالقاسم شفیعی داماد شیخ محمد تقی معرفت در سال 1315 تأسیس می شود. همچنین کتابفروشی شاپور که در همین سال توسط حاج محمدباقر کُتابی گشوده می شود. در سال 1316 عزیز دانش پور کتابفروشی دانش پور را تأسیس می کند. اولین کتابفروشی نسل دوم در سال 1320 توسط هزار تأسیس می شود و علی میرزاده در سال 1321 کتابفروش و پخش مطبوعات را بنیان می نهد و فرزندش محمد کار او با تأسیس کتابفروشی گسترش فرهنگ تا سال 1392 پی می گیرد. علی داد آئین در همین سال ها کانون تربیت را بنیان می نهد و خلیل زمان ثانی در 1323 کتابفروشی هاشمی را تأسیس می کند که هم اینک نیز فرزندان ایشان در کتابفروشی هاشمی و بهار کار او را ادامه می دهند و کتابفروشی ممتحن نیز در دهه سی توسط محمود ممتحن تأسیس شد. زین العابدین بلادی در سال 1340 کتابفروشی خود را تأسیس می کند.

نسل سوم کتابفروشی های شیراز پس از پیروزی انقلاب اسلامی زاده می شوند که برخی از آنان عبارتند از: زند، اسفند، کیوان، دانش، رسالت، برادر، خرد، دهقان، فرهنگ، دارالکتب شهید مطهری، پیام قرآن، شهر کتاب، کتاب شیراز، دهدشتی، بهار و ... که البته برخی از آنان نیز تعطیل شده اند.

آنچه در این گزارش به اختصار آمد، بی تردید تنها بخشی از تاریخ کتابفروشی در شیراز است که امید است با همکاری و همراهی کتابفروشان گرامی، مرکز اسناد فارس بتواند تاریخ مستند آن را تدوین و منتشر سازد.

تاریخ کتابفروشی مقوله ای اساسی در تاریخ فرهنگ ماست. کتابفروشی در ارائه خدمات و عرضه کالای فرهنگی به عنوان آخرین حلقه در روند تولید به مصرف کتاب دارای اهمیت جدی است.

در وضعیت منحصر به فرد و عجیبی تعداد ناشران ایران تقریباً 4 برابر تعداد کتابفروشان است. براساس آمار خانه کتاب در ایران 12287 ناشر دارای پروانه هستند و براساس اطلاعات مرکز آمار ایران کمی بیش از 3000 کتابفروشی در ایران وجود دارد. در شهر شیراز 156 ناشر دارای پروانه نشر هستند و 90 کتابفروشی به عرضه کتاب می پردازند. اگرچه هنوز کتابفروشان شیراز از اتحادیه مستقل محرومند و همراه با صنف لوازم التحریر جمع بسته می شوند. اجازه دهید از آسیب شناسی و تحلیل بگذریم و به تبجیل چهار کتابفروش پیشگام از سه نسل کتابفروشی شیراز بپردازیم. فرهیختگان گرامی جناب محمد محمدی، زین العابدین بلادی، محمود فهلیانی و غلامحسین امامی اینک به پاسداشت وقف عمر گرانمایه این نام آوران عرصه عرضه کتاب در نهادینه ساختن فرهنگ کتابخوانی در فرهنگ شهر شیراز، دست ارادت بر سینه می نهیم و غنای حضورشان را در تبجیل کرامت انسانی که قبای پرنیانش به عطر جان افزا آراسته است، در گستره تجلی معرفت مابی و دانایی به تقدیر می نشینیم و بارگاه رحمانی را به دوام پویه شان و مانایی حضورشان، به دعا می نشینیم.

تا باد چنین بادا