به نام خدا

گزارش کارگاه "داوری مقالات علمی پژوهشی: چالش ها، روش ها و راهکارها"

به مناسبت هفته پژوهش ، کارگاهی آموزشی تحت عنوان "داوری مقالات علمی پژوهشی: چالش ها، روش ها و راهکارها " با همکاری مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران – شاخه فارس در تاریخ پنج شنبه مورخ 26 آذرماه 1394 از ساعت 14 الی 18 در سالن همایش های مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری برگزار شد.
این کارگاه با تدریس دکتر رحمت الله فتاحی، استاد برجسته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد و با حضور اعضای هیات علمی دانشگاه های سراسری، آزاد و پیام نور شیراز، مدیران مسئول، سردبیران و اعضای هیات تحریریه نشریات دانشگاه شیراز و دانشجویان دکتری برگزار شد،

کارگاه آموزشی مذکور به دو بخش تئوری و عملی تقسیم شد.

در بخش تئوری که بخش اولیه کارگاه را تشکیل می داد ، دکتر رحمت الله فتاحی، با بیان این که بخش اعظم دانش از طريق مقاله هاي علمي به جامعه و به نسلهاي آينده انتقال مي يابد، مقاله هاي علمی را به عنوان واسطه ای که دانش نو را به دانش پیشین مرتبط می سازد و بر پیکره آن می افزاید مستلزم ویژگیهایی دانستند تا بتوان آن را علمی و ارزشمند ارزیابی کرد و از آنجا که ارزيابي مقاله هاي علمي، پيش و پس از نشر آنها، با كيفيت دانش ارتباط دارد ، کیفیت دانش را تا اندازه زیادی به کیفیت کار داوران وابسته دانستند. ایشان با بیان این مقدمه وارد مبحث داوری مقالات شدند.

ایشان با بیان اینکه حدود 50 درصد مقالات در بررسی اولیه توسط سردبیر یا هیئت تحریریه و حدود 30 درصد آنها در مرحله داوری توسط داوران رد و حدود 20 درصد پس از انجام اصلاحات پذیرفته و منتشر می شود، به نقش مهم داور در رد یا انتشار مقالات (سرنوشت بروندادهاي پژوهشي) اشاره کردند.

سپس ایشان به ویژگیهایی یک داور و قابلیتها و مهارتهای لازم جهت داوری اشاره کردند و داشتن برنامه اي دراز مدت و پيوسته براي: مطالعه زياد، عميق و روزآمد در حوزه هاي مورد علاقه، آشنايي با نظريه هاي مطرح در زمينه هاي مورد نظر، داشتن پيشينه پژوهشي و آشنايي با الزامات پژوهش، مطالعه درباره چگونگي و معيارهاي داوري، شركت در كارگاههاي آموزشي شيوه ها و مهارتهاي داوري، آگاهي از انواع رويكردها و معيارهاي ارزيابي مقاله هاي علمي، آگاهي از رويكردها و الزامات مجله هاي مورد نظر (داخلي و خارجي)، تحليل برخي مقاله هاي انتشار يافته در مجله هاي معتبر و با كيفيت، حفظ بي طرفي و صداقت در ارزيابي، داشتن نگاه مثبت در ارزيابي با هدف افزايش كيفيت مجله ها و مقاله ها و تمايل به يادگيري از ديگران را جزء مهارتهای لازم برای یک داور بیان کردند.

نکات عمده پیرامون داوری، مشکلات داوران و داوری، آسیبها و چالشها در فرایند ادبی، سرقت علمی، انحراف در استناد، شاخص های مجلات و غیره از جمله عناوین مباحثی بود که در این بخش ارائه شد.

شایان ذکر است که ایشان جهت ایجاد تعامل و برقراری ارتباط ملموس تر با مباحث ارائه شده پس از بیان هر مبحث از حضار درخواست می کردند تا تجربیات شخصی خود را در مورد مبحث مورد نظر به اشتراک گذاشته و به سوالات آنها در این خصوص پاسخ می دادند.

در بخش عملی که بخش دوم کارگاه را تشکیل می داد ، دکتر رحمت الله فتاحی ، با بیان اینکه در بسياري از ارزيابي هاي علمي و پژوهشي، پنج معيار كلي اصالت، نوآوري، كيفيت، سودمندي و اثربخشي، مي تواند مورد توجه و تاكيد باشد، تاکید کردند که هر شخص يا نهادي با توجه به هدف مورد نظر خود، مي تواند بر يك يا چند مورد از اين جنبه ها تمركز كند (رويكرد اولویت دهی یا وزن دهي به معيارها).

سپس ایشان به توضیح در خصوص رویکردهای کاربردی به ارزیابی اشاره کردند.اولین رویکرد مورد اشاره توسط ایشان، رویکرد ساختاری/محتوايي (رویکرد کلاسیک) بود. ایشان بیان کردند که در این شیوه، مقاله پژوهشی با توجه به ساختار و محتواي آن مورد ارزیابی قرار می گیرد تا مشخص شود مقاله از معيارهاي قاعده مند پیروی کرده است یا خیر و از آنجا که برخي از مجلات علمی در بررسی مقالات دریافتی برای چاپ، از این رویکرد استفاده می کنند و معیارهای خود را بر ارزیابی ساختاری/محتوايي متمرکز می نمایند به با ذکر مثال هایی در مقالات به بیان مولفه های اصلی در این رویکرد شامل عنوان، چكيده و كليدواژه ها، مقدمه، مرور نظري و پيشينه پژوهش، روش شناسي، يافته ها و نتايج، بحث پاياني، منابع و مآخذ (استنادها) پرداختند.

دومین رویکرد مورد اشاره توسط ایشان، رویکرد محتوایی بود. ایشان بیان کردند که در این روش محتوا و ارزشمندي آن مورد تاکید قرار می گیرد. ایشان شاخص هاي كلي این روش را انگيزه مولف در نوشتن مقاله، طرح كلي و روشن مقاله در اشاره به آنچه قرار است انجام شود، استفاده از مباني و نظريه هاي مرتبط، استنتاج از مباني و نظريه ها در راستاي هدفها/سئوالها و يا فرضيه ها، مرور هدفمند پيشينه پژوهش در ارتباط با يافته هاي ساير پژوهشها، روشهاي به كار رفته تحقيق، ابزارها و شناسايي شكاف پژوهشي، ارائه يك مدل مفهومي از سازه ها و متغيرهاي مورد توجه، دستاوردهاي علمي مقاله (آنچه به منزله دانش نو توليد شده)، ارتباط دانش توليد شده با دانش پيشين، سودمندی، نوآوری و کاربرد اين دانش برشمردند.

سومین رویکرد مورد اشاره توسط ایشان، رویکرد استنادی یا رویکرد اثر بخشی بود .ایشان بیان کردند که در این معیار به جای تمرکز بر ساختار، بر معیارهایي كه مي تواند اثربخشی نوشته هاي پژوهشي را مورد ارزيابي قرار دهد تاکید شده است.. در این رویکرد، میزان استفاده از مقالات از طریق بررسی چگونگي و میزان استناد به آنها توسط سایر پژوهشگران (رفتار استنادي) مورد ارزیابی قرار می گیرد بطویکه استنادسنجی یا بررسی استنادی به منزله یکی از گرایشهای رایج در ارزیابی آثار منتشره شناخته می شود.

سپس بخش های اصلی یک مقاله که جهت داوری به نشریه ای علمی پژوهشی ارسال شده بود مورد ارزیابی قرار گرفت و حضار به بیان دید گاه های خود در خصوص اشکالاتی که بر قسمت های اصلی مقاله (عنوان، چکیده، مقدمه (مبانی نظری و مساله پژوهش)، پیشینه، روش شناسی پژوهش، یافته ها و نتیجه گیری، پیشنهاد ها و منابع و ماخذ) وارد بود ، پرداختند.

سپس چند نمونه از نظر سردبیران و داوران و پاسخ نویسندگان به آنها هم در مجلات ایرانی و هم در مجلات خارجی مورد بررسی قرار گرفت و سپس تشخیص نوع نظرات داوران (نوع شناسی و برچسب دهی) توسط حضار مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.

در انتها نیز دکتر رحمت الله فتاحی سخنان پایانی خود را به نقش و جایگاه انجمن کتابداری و اطلاع رسانی در جامعه علمی اختصاص دادند و از کلیه دانشگاهیان درخواست کردند تا با انجمن تعامل و همکاری علمی داشته باشند تا در جهت ترویج علم گامهای موثرتری برداشته شود.

سپس ایشان توسط دکتر محمد جواد دهقانی، رئیس مرکز منطقه ای و اطلاع رسانی علوم و فناوری مورد تقدیر قرار گرفته و در انتهای جلسه نیز عکسی یادگاری با حضور تمامی حضار و مسئولین حاضر در جلسه گرفته شد.