آشنایی با

برنامه حافظه جهانی یونسکو

UNESCO's Memory of the World Programme

گردآورنده : شیوا رضایی

دبیر و مسئول کمیته‌ پژوهش انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران- شاخه منطقه جنوب کشور

حافظه جهانی، حافظه جمعی مستند ملتها و معرف بخش بزرگی از میراث فرهنگی دنیاست. حافظه جهانی نمایانگر تکامل اندیشه، اکتشافات و دستاوردهای جامعه بشری و میراث گذشته برای جامعه جهانی کنونی و آینده است.

موضوع حافظه جهانی، میراث مستند است؛ میراثی که که نماد هویت فرهنگی ملل مختلف جهان است. این میراث بخش مهمی از حافظه ملت‌ها و بیانگر سهم هر یک از ملل جهان در شکل‌گیری دوره‌های مختلف تمدن بشری است که گذشته و حال را به هم گره می‌زند و چشم‌اندازی از آینده ترسیم می‌کند. میراث مستند، همه انواع شکلی محمل‌های اطلاعاتی از طومارهای پاپیروس، لوح‌های گلین، نسخ خطی، سند، نقشه، عکس، فیلم تا منابع رقمی را به صورت منفرد یا مجموعه دربر می‌گیرد.

ثبت هر اثر در برنامه حافظه جهانی، به منزله شناسایی بین‌المللی آن اثر به عنوان میراث اثرگذار در تمدن ملی، منطقه‌ای یا جهانی است و دولت‌ها را موظف می‌کند برای حفظ و نگهداری میراث ثبت‌شده اقدامات ویژه‌ای به عمل آورند.

میراث مستند بسیاری از ملت‌های جهان عمدتا در معرض خطرند. جنگ، آشوب‌های اجتماعی، تاراج، داد و ستدهای غیر‌قانونی، بلایای طبیعی، زوال و خرابی تدریجی، کمبود امکانات و آگاهی‌های لازم برای حفاظت از میراث مستند، همگی تهدیدی دائمی برای از دست رفتن بخش مهمی از میراث فرهنگی ملل مختلف جهان به شمار می‌رود. برنامه حافظه جهانی با آگاهی از خطرات متعدد که پیوسته این آثار را تهدید می‌کند بر این باور است که میراث مستند جهان متعلق به تمام بشریت است، باید برای همیشه و به صورت کامل حفاظت و نگهداری شود و همواره در دسترس همگان باشد. در واقع نگرش محوری این برنامه اینگونه است که میراث مستند جهانی متعلق به همه است و باید برای همگان به صورت کامل حفظ و نگهداری شود و با درنظر گرفتن ملاحظات فرهنگی، بی‌هیچ ممانعتی همواره برای مردم دنیا قابل دسترس باشد.

یونسکو، برنامه حافظه جهانی را در سال 1992 میلادی بنا نهاد. این برنامه با یک تعهد کاملا بین‌المللی از طریق یک دبیرخانه مرکزی، کمیته‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، همکاری دولت‌ها، بخش‌های تخصصی و عموم مردم را به کار می‌گیرد تا اطمینان حاصل شود این حافظه بی کم و کاست و بدون تحریف باقی می‌ماند. کمیته مشورتی بین‌المللی حافظه جهانی (IAC) عالی‌ترین مسئول و مشاور یونسکو برای طراحی و اجرای این برنامه است و دارای 14 عضو است که توسط مدیر کل یونسکو انتخاب و منصوب شده‌اند.

برنامه حافظه جهانی یونسکو شامل 3 هدف اصلی است:

-        تسهیل محافظت از میراث مستند دنیا با استفاده از مناسب‌ترین روش‌ها

-        کمک به دسترسی جهانی میراث مستند

-        افزایش آگاهی جهانی نسبت به وجود میراث مستند و اهمیت آن از طریق گسترش دفاتر ثبت حافظه جهانی، رسانه‌ها و نشریات ترویجی اطلاعات

برای دستیابی به اهداف این برنامه، 5 راهبرد کلیدی دنبال می شود:

1-    شناسایی و ثبت میراث مستند در فهرست حافظه جهانی

2-    افزايش آگاهی جهانی نسبت به میراث مستند

3-    حفاظت جهانی از میراث مستند

4-    امکان دسترسی همگانی

5-    گسترش ساختار، تشکیل کمیته‌ها و ایجاد ارتباطات فعال با سازمان‌های دولتی و غیر دولتی

در ساختار این برنامه و برای حفظ میراث مستند، سه نوع دفتر / فهرست ثبت وجود دارد:

-        دفتر / فهرست جهانی: هر میراث مستندی که با ملاک‌ ها و معیارهای گزینش مطابق باشد و ثبت آن به تصویب کمیته مشورتی بین‌ المللی حافظه جهانی (IAC ) رسیده و مدیرکل یونسکو آن را امضاء کرده باشد قابل ثبت در فهرست حافظه جهانی است. فهرست حافظه جهانی مرتب به‌ روز شده و تحت عنوان ثبت حافظه جهانی منتشر می‌شود. دفتر ثبت جهانی یک سند مهم است و الهام‌‌بخش کشورها برای شناسایی، فهرست‌ کردن و حفاظت از میراث مستند است‌؛

-        دفتر/ فهرست منطقه‌ای: میراث مستندی را ثبت و فهرست می‌کنند که ثبت آن توسط هر یک از کمیته‌‌های منطقه‌‌ای حافظه جهانی تایید شده است. این دفاتر می‌توانند فرصتی فراهم آورند تا اقلیت‌ها و خرده‌ فرهنگ‌ها به صورت مناسب معرفی شوند؛

-         دفتر/ فهرست ملی: میراث مستند ملت‌‌ها را فهرست می‌کند که ثبت آن توسط کمیته ثبت ملی حافظه جهانی تائید می‌شود. این دفاتر به دولت‌ ها و سازمان‌‌ها کمک می‌کند تا از کل میراث مستندی که توسط انواع سازمان‌های مختلف و بخش‌های خصوصی نگهداری می‌ شود، آگاه گردند و تدابیر هماهنگ جهت حفاظت از میراث در خطر ایجاد کنند. نقش این کمیته‌ها به صورت مطلوب شامل حمایت از نامزدی آثار برای ثبت در فهرست جهانی، ارتقا و بالا بردن آگاهی و گشودن باب همکاری با دولت، انجمن‌های حرفه‌ای و سازمان‌های متولی در سطح ملی خواهد بود.

معرفی آثار برای ثبت در فهرست حافظه جهانی هر دو سال یکبار، با پذیرش حداکثر دو اثر از هر کشور انجام می شود. فهرست حافظه جهانی از سال 1997 آغاز به کار کرده است و تاکنون بیش از 350 اثر از بیش از 100 کشور جهان، 4 سازمان بین المللی و یک بنیاد خصوصی در خود جای داده است.

کمیته ملی حافظه جهانی ایران:

جمهوری اسلامی ایران نخستین بار در سال 1384 پس از گذشت 14 سال از پایه‌گذاری برنامه حافظه جهانی یونسکو و ثبت آثاری از کشورهای جهان در فهرست حافظه جهانی، با ارسال اولین پرونده‌ها در ششمین دوره فعالیت این برنامه، به ثبت دو اثر مهم ایرانی، شاهنامه بایسنقری و وقفنامه ربع رشیدی، توفیق یافت. از آن پس نیز با پایه‌گذاری کمیته ملی حافظه جهانی ایران و انجام فعالیت‌های تحکیم‌بخش و ترویجی گوناگون به توسعه و پیشبرد اهداف متعالی این برنامه در ایران پرداخته است.

کمیته ملی حافظه جهانی ایران، یکی از کمیته‌های کمیسیون ملی یونسکو و نهادی شورایی است که با مشارکت و همکاری رؤسای مراکز مهم میراث مستند در کشور شکل گرفته و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ریاست آن را بر عهده دارد؛ دبیرخانه این کمیته نیز در کتابخانه ملی ایران مستقر است. این دبیرخانه، با هدف شناسایی، حفاظت و ثبت میراث مستند ایران، در طول دوره‌های مختلف و با برگزاری جلسات مداوم ماهانه کمیته ملی حافظه جهانی و جلسات گروه ارزیابی کمیته، برنامه‌ریزی ثبت مشترک برخی آثار با کشورهای مختلف، برگزاری کارگاههای آموزشی با محورهای برنامه حافظه جهانی در استانهای مختلف، ترجمه کتاب و مقالات برنامه حافظه جهانی، برنامه‌ریزی برای شناسایی مجموعه‌داران شخصی و ... تلاش در توسعه و پویایی بیشتر برنامه‌های منتهی به حفظ و نشر ذخایر فرهنگی – تمدنی کشور داشته است.

در ادامه به معرفی چند نمونه از آثار ایرانی ثبت شده در فهرست بین‌المللی حافظه جهانی پرداخته شده است.

شاهنامه بایسنقری/ ابوالقاسم فردوسی

محل نگهداری اثر: کاخ موزه گلستان

ثبت در فهرست جهانی2007، ثبت در فهرست ملی 1387)

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-1/bayasanghori-shahnameh-prince-bayasanghors-book-of-the-kings /

وقفنامه ربع رشیدی/ رشیدالدین فضل الله

محل نگهداری اثر: کتابخانه مرکزی تبریز

ثبت در فهرست جهانی 2007، ثبت در فهرست ملی 1387

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-8/the-deed-for-endowment-rab-i-rashidi-rab-i-rashidi-endowment-13th-century-manuscript/

مجموعه اسناد تشکیلات اداری دوره صفویه آستان قدس رضوی

محل نگهداری اثر: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

ثبت در فهرست جهانی 2009، ثبت در فهرست ملی 1387)

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-1/administrative-documents-of-astan-e-quds-razavi-in-the-safavid-era/  

التفهیم الاوائل صناعه التنجیم/ محمد بن احمد ابوریحان بیرونی

محل نگهداری اثر: کتابخانه، موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی

ثبت در فهرست جهانی 2011، ثبت در فهرست ملی 1388

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-1/al-tafhim-li-awail-sanaat-al-tanjim/

مجموعه پنج نسخه خطی از پنج گنج نظامی/ الیاس بن یوسف نظامی

محل نگداری آثار: کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (مدرسه سپهسالار)، موزه ملی ایران، کاخ موزه گلستان، کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران

ثبت در فهرست جهانی 2011، ثبت در فهرست ملی 1388

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-2/collection-of-nezamis-panj-ganj/  

مجموعه برگزیده نقشه‌های تاریخی دوره قاجار ایران

محل نگهداری اثر: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه

ثبت جهانی 2013، ثبت ملی 1389

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-1/a-collection-of-selected-maps-of-iran-in-the-qajar-era-1193-1344-lunar-calendar-1779-1926-gregorian-calendar/

ذخیرۀ خوارزمشاهی/ اسماعیل بن حسن جرجانی
محل نگهداری اثر: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و مدرسه عالی شهید مطهری (مدرسه سپهسالار)

ثبت در فهرست جهانی 2013، ثبت در فهرست ملی 1390

http://www.unesco.org/new/en/dhakhira-yi-kharazmshah

کلیات سعدی/ مصلح بن عبدالله

محل نگهداری اثر: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

ثبت در فهرست جهانی 2015، ثبت در فهرست ملی 1392

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-4/kulliyyat-i-sadi/

المسالک و الممالک/ ابراهیم بن محمد اصطخری

محل نگهداری اثر: نسخه فارسی در موزه ملی ایران، نسخه عربی درکتابخانه گوته آلمان

ثبت در فهرست جهانی[1] 2015، ثبت در فهرست ملی 1387

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-1/al-masaalik-wa-al-mamaalik/  

جامع التواریخ/ رشید الدین فضل الله

محل نگهداری اثر: کاخ موزه گلستان

ثبت درفهرست جهانی 2017

http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/memory-of-the-world/register/full-list-of-registered-heritage/registered-heritage-page-4/jame-al-tavarikh/  

مراحل ثبت اثر در برنامه حافظه جهانی:

برای معرفی هر اثر به دبیرخانه برنامه در ایران، ابتدا برگ معرفی میراث مستند به عنوان اطلاعاتی کوتاه و فشرده درباره اثر و دلایل اهمیت آن تکمیل می شود تا در صورت وجود شرایط کلی، برگ پیشنهاد ثبت اثر در قالب پرسشنامه برنامه حافظه جهانی تنظیم گردد. این پرسشنامه پس از بررسی‌های لازم در گروه ارزیابی، برای تصمیم‌گیری نهایی در کمیته ملی حافظه جهانی مطرح می‌شود. با تصویب این کمیته آثار واجد شرایط در فهرست حافظه جهانی ایران به ثبت می‌رسد. در هر دوره دوساله، از میان آثار برجسته و با اهمیت جهانی که در فهرست حافظه جهانی ایران ثبت شده است چند اثر برای ثبت در فهرست بین‌المللی برگزیده می‌شود و پس از بررسی‌های مجدد با رأی کمیته ملی حافظه جهانی در یونسکو ارسال می‌شود. پرونده‌های ارسالی از کشورهای مختلف پس از طی مراحل مقدماتی و بررسی در کمیته مشورتی بین‌المللی (IAC)، به شرط احراز شرایط و معیارهای ثبت با تایید مدیر کل یونسکو در فهرست میراث مستند برنامه حافظه جهانی به ثبت خواهد رسید.

منابع:

-        ادموندسان، ری ( 1389). حافظه جهانی: رهنمودهای یونسکو برای حفاظت از میراث مستند. ترجمه کمیته ملی حافظه جهانی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

-        برنامه حافظه جهانی (بی تا) [ بروشور]. تهران: دبیرخانه کمیته ملی حافظه جهانی.

-        وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (1398). کمیته ملی حافظه جهانی. بازیابی 31 فروردین 1399، از http://www.nlai.ir/world-memory-app.

-Memory of the world. UNESCO, communication and Information. Retrieved april 04,2020, from http://www.Unesco.org/new/n/communication-and-information/