یادداشتی کوتاه بر "وب سایت کتابخانه ­های دانشگاهی و معماری اطلاعات"

تهیه کننده: پگاه تاجر

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت

نائب رئیس و مسؤول کمیته آموزش انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران - شاخه منطقه جنوب کشور

مقدمه

درسال‌های اخیر، وب سایت­های کتابخانه­ای، در بسیاری کشورها و به ویژه کشورهای پیشرفته از صفحات وب ساده با تعداد کمی پیوند تا وب سایت­هایی پیچیده که به طور مستقیم دسترسی به صدها منابع اطلاعاتی مختلف را فرآهم می آورند، تکامل یافته­اند. این تکامل، در مواردی که تعداد آنها اندک نیست، بدون برنامه‌ریزی جامع و توجه به اصول معماری اطلاعات انجام شده است و منجر به تولید وب‌سایت­هایی شده است که مدیریت آنها دشوار و مسیریابی[1] درآنها نیز توسط کاربر سخت می­نماید. از جمله این پروژه­ها می­توان پروژه­های باز طراحی وب سایت کتابخانه دانشگاه ایالت یوتا[2] و وب سایت کتابخانه کالج والی موراین[3] را نام برد Duncan & Holliday, 2008)). بنابراین، بازنگری آنها در بازه­های زمانی مختلف ضروری است. کتابخانه­های دانشگاهی هم از این امر مستثنی نیست.

مطالعات نشان می­دهد که بسیاری از پژوهشگران علم اطلاعات و دانش­شناسی به ارزیابی معماری اطلاعات در وب سایت­های دانشگاهی و کتابخانه­ای پرداخته­اند. اغلب این پژوهش‌ها از آزمون‌های کاربرد‌پذیری برای ارزیابی استفاده کرده­اند. مطالعه گولیکسون[4] و دیگران (1999) و روبینز[5] وکلسی[6] (2002) نمونه­هایی از این پژوهش­ها می­باشد. اغلب این پژوهش­ها مشکل عمده وب سایت­های دانشگاهی و کتابخانه‌ای را در برچسب­گذاری و دسته­بندی اقلام اطلاعاتی که از موارد مهم معماری اطلاعات است، ذکر کرده­اند. به طور کلی نتایج این پژوهش­ها نشان می­دهد که طراحی و ارزیابی وب‌سایت کتابخانه­های دانشگاهی با رویکردی که در مباحث معماری اطلاعات مطرح است بسیار بیشتر از دستورالعمل­ها و راهنماهای جهانی موجود برای طراحی وب سایت، از ایده کاربرمحوری پشتیبانی می­نماید. بنابراین بسیاری پژوهشگران اظهار کرده‌اند که با وجود این که به نظر می‌رسد وب سایت کتابخانه‌های دانشگاهی دارای اقلام اطلاعاتی مشابه باشند و با مقایسه آنها با یکدیگر بتوان به ایده­ای اولیه و کلی برای طراحی رسید؛ اما طراحی کارا و بهینه وب‌سایت، با توجه به نیازمندی‌های کاربر و چگونگی تعامل او با محتوای وب سایت صورت خواهد پذیرفت و این همان چیزی است که از یک کتابخانه به کتابخانه دیگر متفاوت است (Raward, 2001). تصمیم­گیری راجع به معماری اطلاعات وب‌سایت یک کتابخانه دانشگاهی طی یک فرآیند پژوهشی شامل مرور ادبیات پژوهش، تهیه بیانیه نیازها، تهیه آمار بازدید و استفاده از سایت، انجام آزمون­های کاربردپذیری، تحلیل اصطلاحات و واژه­های مورد استفاده در سایت از طریق نظر سنجی از کارکنان، دانشجویان و اعضای هیأت علمی و یا برگزاری جلسات مصاحبه تمرکز گروهی، اتاق فکر و بررسی عمکرد واقعی کاربران هنگام استفاده از سایت به وسیله تحلیل لاگ فایل ها امکان پذیر است.

اقلام اطلاعاتی در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی

اقلام اطلاعاتی موجود در یک وب سایت دانشگاهی را می توان در سه دسته کلی جای داد (Raward, 2001) که عبارتند از :

1-    اقلام اطلاعاتی که به جستجوی اطلاعات مربوط‌اند مانند نقشه سایت، انواع نمایه‌ها، ابزارهای جستجو، لیست های موضوعی و غیره.

2-    اقلام اطلاعاتی که کاربر را در انجام فعالیت‌هایش در وب سایت پشتیبانی می‌کنند مانند انواع Help از جمله FAQs و غیره.

3-    اقلام اطلاعاتی که منجر به نمایش اطلاعات می شوند مانند جداول، نمودارها، تصاویر و غیره.

برای سازماندهی اقلام اطلاعاتی فوق در یک ساختار سلسله مراتبی می توان آنها را در قالب چهار گروه عمده که می‌توانند دارای زیر گروه‌هایی باشند دسته بندی نمود Duncan & Holliday,2008)). این گروهها عبارتند از:

1-    دسترسی به مجموعه کتابخانه

2-    اطلاعاتی راجع به کتابخانه

3-    خدمات

4-    پشتیبانی و کمک

برچسب گذاری اقلام اطلاعاتی در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی

برچسب گذاری یکی از مراحل مهم و در عین حال وقت گیر و دشوار معماری اطلاعات است. در بسیاری از پروژه‌های کتابخانه‌های دانشگاهی نیز مانند دیگر پروژه‌های طراحی وب سایت، این مرحله از کار با دقت زیاد و اغلب به صورت پژوهش محور و با تأکید بر کاربر انجام می‌شود. پژوهش‌های زیادی در مورد واژه‌ها و اصطلاحات کتابخانه‌ای که کاربر آنها را در وب سایت کتابخانه‌ها به راحتی درک می کند و با آنها راحت‌تر است، انجام گرفته است. کوپراسمیت[7] (2012) با مطالعه بیش از 50 مطالعه کاربردپذیری وب‌سایت‌های کتابخانه‌ای انگلیسی زبان، در مقاله مفصل خود در نهایت دو سیاهه جداگانه از اصطلاحات "غیر قابل درک و گمراه کننده" و "قابل درک" توسط کاربر در این وب‌سایت ها را ارائه می کند (Kupersmith, 2012). برخی واژه ها و کلمات "غیر قابل درک و گمراه کننده" به زبان انگلیسی عبارتند از:

• Acronyms & brand names
• Advanced search
• Answers Online
• Article Indexes
• Ask me!
• AskUS!
• Basic search
• Bibliograpy
• Boolean logic
• Browse vs. Keyword
• Call number
• Citation
• Click here
• Databases
• Descriptors
• Don't give up! Ask us and we'll help!
• E-journals
• Holdings
• Index
• Information need
• Workshops

برخی واژه ها، عبارات و اصطلاحاتی هم که در زبان انگلیسی به خوبی توسط کاربر درک می شوند به قرار زیرند:

• About Library
• Access policies foe our library and other libraries
• Articles
• Ask a Librarian
• Books and more
• Copyright
• DDC(Dewey Decimal Classification)
• Find a magazine or newspaper
• Find articles
• Find books
• Fining an Article
• Full text
• Got a question? Chat with a librarian NOW!

همانطور که از سیاهه‌های بالا معلوم است واژه ها، عبارات و اصطلاحاتی که کاربر با آنها راحت‌تر است به زبان طبیعی نزدیک‌تر می باشند. به عبارت دیگر در برچسب گذاری اقلام اطلاعاتی در وب سایت کتابخانه‌ها باید از استفاده از اصطلاحات تخصصی و فنی کتابخانه پرهیز کرد. همانطور که در بالا مشاهده کردید سیاهه بر چسب های "غیر قابل درک" اغلب شامل واژه های فنی است.

مراحل معماری اطلاعات

معماری اطلاعات، شامل 5 فاز "پژوهش"، "استراتژی"، "طراحی"، "پیاده سازی" و "اداره" می­باشد. هر یک از این فازها خودبه مراحل فرعی‌تری تقسیم می­شوند و در هر کدام، فرآیندهای فرعی تر دیگری صورت می­گیرد. مثلا فاز پژوهش شامل سه فاز "شناخت بافت"، "شناخت محتوا" و "شناخت کاربر" می­باشد. "شناخت محتوا" خود به مراحل فرعی تر "شناخت محتوای فعلی"، "شناخت محتوای آتی"، "گروه­بندی محتوا" و ... تقسیم می­شود. ارائه جزئیات مراحل فوق‌الذکر در این مجال نمی‌گنجد. لذا، پیشنهاد می­شود برای درک کامل جزئیات مراحل معماری اطلاعات به کتاب رزنفیلد و مورویل[8] (2002) با عنوان "معماری اطلاعات برای شبکه جهان گستر وب" مراجعه فرمایید.

شایان ذکر است که در بسیاری موارد مرزبندی بین این فازها امکان‌پذیر نیست و معمار اطلاعات همواره لازم می‌شود فرآیندی را در فازهای مختلف تکرار کند. مثلا تهیه "نقشه محتوا" هم در فاز پژوهش در مرحله شناخت محتوا، هم در فاز استراتژی و هم در فاز طراحی می تواند انجام شود. به عبارت دیگر، برای تکامل و بهبود معماری اطلاعات بارها لازم می شود به فاز قبلی باز گشت و فرآیندی را دوباره تکرار نمود.

منابع                                                                                                                                    

Duncan, J., & Holliday, W. (2008). The role of information architecture in designing a third-generation library web site. College & Research Libraries,69(4), 301-318.

Glushko, R. J. (2013). The discipline of organizing. Bulletin of the American Society for Information Science and Technology, 40(1), 21-27.

Gullikson, S., Blades, R., Bragdon, M., McKibbon, S., Sparling, M., & Toms, E. G. (1999). The impact of information architecture on academic web site usability. The Electronic Library, 17(5), 293-304.

Kupersmith, J. (2012). Library terms that users understand.

Raward, R. (2001). Academic library website design principles: development of a checklist. Australian Academic & Research Libraries, 32(2), 123-136.

Robins, D. , Kelsey, S.(2002). "Analysis of Web-Based Information Architecture in a University Library": Navigating for Known Items. Information Technology and Libraries,21(4), 293-304.

Rosenfeld, L., & Morville, P. (2002). Information architecture for the world wide web. " O'Reilly Media, Inc.".

Simon, S. J. (2008). Information Architecture for Digital Libraries. FirstMonday,13(12), http://firstmonday.org/article/view/2183/2059.