ضرورت درس "آشنایی با اخلاق پژوهش و اخلاق حرفه ای"

دکتر محمدرضا قانع، عضو هیئت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری

امکانات فراهم شده توسط فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی دسترسی به اطلاعات برای افراد جامعه فارغ از محدودیت های زمانی و مکانی را میسر کرده است. یکی از بخش های مهم جامعه یعنی حوزه آموزش و پژوهش از پیشگامان به کارگیری فناوری ها در بهره برداری از اطلاعات برای اهداف علمی است. بدون شک اعضای هیأت علمی برای تدریس، پژوهش، سخنرانی و همچنین دانشجویان برای مطالعات اضافی، تکالیف درسی، احتمالاً طرح های پژوهشی و پایان نامه و مهمتر از همه برای تقویت عملکرد علمی و تحصیلی خود، نیاز به اطلاعات دارند.

توسعه سریع فن آوری در سال های اخیر نگرانی های اخلاق پژوهشی را برانگیخته و نیاز برای شناسایی حوزه های دارای مشکل اخلاقی در پژوهش ها، یک باید است. از این رو، توجه عضو هیأت علمی به موارد اخلاقی و آشنایی دانشجویان با این موارد و رعایت آن ها ضرورت برنامة مدون در قالب یک یا چند برنامه درسی را قوت می بخشد. این ضرورت از آنجا خودنمایی می کند که اغلب داده های پژوهش از اینترنت و رسانه های اجتماعی قابل دستیابی هستند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که این ابزارها به ذات مفید و کارساز می باشند. اما نگاه استفاده کننده و شیوه استفاده از آن ها مانند دیگر امکانات اجتماعی نیازمند رعایت کدهای اخلاقی است. هسته اصلی اخلاق پژوهش در ایجاد و پاسداری از معیارهای اخلاقی توسط پژوهشگران است. از طرفی نهادینه کردن معیارهای اخلاقی یک فرهنگ است که در چارچوب اخلاقیات فردی یا اجتماعی قرار می گیرد. بدیهی است شکل گیری رفتارهای فردی و اجتماعی به ترتیب مربوط به نهاد خانواده و جامعه می شوند که نگاهداری از امنيت اخلاق اجتماع انسانی بر عهده آن ها است. در این نوشتار به دنبال کوتاهی های انجام گرفته در گذشته نیستیم؛ آنچه دارای اهمیت است رویارویی حاضر با مشکل بی اخلاقی در پژوهش است که به صورت فزاینده ای کنشگران قلمرو پژوهش را در معرض اتهامات و ناملایماتی قرار داده است که برآیند اَعمال غیر اخلاقی تعدادی پژوهشگر نما و سودجویان در عرصه کسب و کار است. برای جلوگیری از رشد این ناهنجاری اجتماعی نیاز به اقدام است و هر انسانی در هر جایگاهی به سهم خود در این مهم باید کوشا باشد. نهادهای آموزش، تربیت و پژوهش در سطوح مختلف از خانواده تا آموزش و پرورش و آموزش عالی در رشد این ناهنجاری و تقویت بهنجاری آن مسئولیت خطیر دارند. در این کوتاه نوشته نهادِ مخاطب ما آموزش عالی است.

آنچه را که اعضای هیأت علمی و دانشجویان با اطلاعات انجام می دهند مانند نحوه تولید، پردازش و توزیع آن در قالب فناوری های جدید یک طرف آن مربوط به اخلاق پژوهش است. به طور کلی خانواده بزرگ آموزش عالی به طور فزاینده ای از اطلاعات و فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ارائه خدمات آموزشی استفاده می کنند. آموزش عالی مسئول توسعه توان پژوهشی دانشجویان از جمیع جهات است (Duarte, 2014)، اما به آن ها آموخته نمی شود که چگونه این کار را از نظر اخلاقی انجام دهند. خاطر نشان می شود که معلمان دانشگاه به عنوان بخشی از زیر مجموعه آموزش عالی مسئول تر می باشند. وجه اخلاق پژوهش اصل بنیادی در فعالیت های علمی است. تولید، سازماندهی، انتشار و استفاده از اطلاعات در مقوله اخلاق پژوهش جا می گیرند. از این رو اخلاق پژوهش به معیارهای اخلاقی و رفتارهای اخلاقی که کنترل کننده رفتارهای انسانی در استفاده و اشاعه اطلاعات هستند، مربوط می شود. دو مشکل اخلاقی متداول که نه تنها دانشجویان بلکه پژوهشگران در آموزش عالی با آن روبرو هستند سرقت علمی و سرقت نرم افزاری است که در مواردی سهواً و از سر ناآگاهی است و یا عالمانه انجام می شود. در سرقت علمی استفاده از ایده ها، دیدگاه ها، روش ها و یافته های دیگران بدون ذکر نام آنها صورت می گیرد. در سرقت نرم افزاری که وجه اقتصادی در آن قالب است و این انگیزه خود منجر به بی اخلاقی علمی می شود، نسخه برداری غیرمجاز نرم افزار که شامل کپی کردن فیلم، موسیقی، بازی ها یا برنامه های نرم افزاری است (Hsieh & Lee, 2012). در راستای ناهنجاری اخلاقی متاسفانه گوشی های هوشمند ابزاری سودمند برای سودجویان در جلسات امتحان شده است. نظر به اطلاع از پدیده ناپسند بی اخلاقی در حوزه آموزش و پژوهش، چگونه باید با این ناهنجاری اجتماعی مقابله منطقی و اصولی کرد. یکی از راه ها آموزش در جهت فرهنگ سازی است.

بدون شک تدوین برنامة درسی جامع و کیفی از طرف متولیان آموزش عالی اثرگذار است. این درس برای جامعه دانشجویی کشور باید جزء دروس عمومی (اجباری) باشد. این درسِ پایه برای تفکر و شناخت ابعاد اخلاقی انواع موضوعات و بررسی اخلاق علم و پژوهش خواهد بود. شوربختانه این پدیدة ناهنجاری در اخلاق حرفه ای در عملکرد اعضای هیأت علمی بعضاً مشاهده می شود. شاید یکی از راه حل ها این باشد که در کارگاه های توانمند سازی هیأت علمی توجه به و تأکید بر این موضوع در درجه اهمیت بالا قرار گیرد. آشنایی استاد و دانشجو به طیف گسترده ای از مباحث اخلاقی برای همه رشته های تحصیلی مفید است و آنها را با سوء رفتار در پژوهش، تضاد در منافع، دوری از سوگیری علمی، نشر و داوری، مالکیت معنوی و تصمیم گیری اخلاقی آشنا می سازد. فراگیران با این موضوعات درگیر می شوند و پژوهش های موردی خود را در این درس به کار می گیرند و به چالش کشیده می شوند. مطالب این درس بطور گسترده به آن ها یاد می دهد که در مورد نقش پژوهشگر در جامعه چگونه فکر کنند و همچنین یاد می گیرند که چگونه به ارزیابی انتقادی پیامدهای بی اخلاقی علمی برای بشریت بپردازند. هدف از درس آشنایی با اخلاق پژوهش و اخلاق حرفه ای ارائه آموزش رسمی در مورد سؤالات اخلاقی و مشکلاتی که در محیط های علمی و حرفه ای بوجود می آیند، است. تا بحث و جدل علمی و درگیری عملی با سوء رفتار در اخلاق پژوهش نباشد و از این طریق فرهنگ سازی آهسته و پیوسته انجام نشود، به هنجارسازی این کژ رفتاری اجتماعی را نباید انتظار داشت. این درسِ پایه در پیشگیری اولیه که معمولاً به عنوان شناسایی و از بین بردن دلایل بی اخلاقی علمی و شناسایی عوامل اثربخش در وقوع آن است (Weed, 1998)، مؤثر می باشد. فشار انتشار و رقابت که از عوامل خارجی این سوء رفتار است کمتر مورد توجه بوده است. به یقین آئین نامه ارتقا نیازمند شخم اساسی در جهت پیشگیری از بی اخلاقی علمی است. اصلاح آئین نامه، اعضای هیأت علمی را در مسیر صاف و شفاف قرار می دهد که پیآمد آن تا حد زیادی اثرگذاری مثبت در رفتار اخلاق پژوهشی نیکو در دانشجویان است. پس از اصلاح آئین نامه حاکم بودن آن بر پژوهش دانشگاهی به تنهایی کافی نیست، بلکه اجرایی شدن آن اهمیت دارد. از طرفی معیارهای نظارت باید شفاف باشد و در اعمال آن مسامحه صورت نگیرد. وجود آئین نامه سازنده و درسِ پایه در خصوص اخلاق پژوهش، ذینفعان را به تدریج به سوی رفتارهای بهنجار در علم هدایت می کند و فرهنگ سازی برای آینده نهادینه می شود.

Duarte, M. (2014). Formative assessment in b-learing: Effectively monitoring students Learning. Second International Conference on Technological Ecosystems for Enhancing Multiculturality, TEEM’14, Salamanca, October 1–3, pp. 1–6.

Hsieh, P. & Lee, T. (2012). Does age matter? Students’ perspectives of unauthorized software copying under legal and ethical considerations. Asia Pacific Management Review, 17(4), 361–377.

Weed, D. L. (1998). Preventing scientific misconduct. American Journal of Public Health, 88(1), 125-129.