صد چشم: روزنگاری برای اخلاق پژوهش
عباس رجبی، دبیر گروه تخصصی سلامت و اخلاق پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)
در صورت رعایت برخی موارد و اصول می توان از تخلف های پژوهشی را کاهش داد که در این مختصر برخی مواد به صورت مختصر ذکر شده است. این مطالب براساس تجربیات بنده به عنوان دبیر گروه تخصصی سلامت و اخلاق پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) بدست آمده و امید آنکه بتواند برای بسیاری از عزیزان درگیر در مسئله اخلاق پژوهش کمک کننده و راهگشا باشد.
سلب اعتبار(retraction) مقاله منتشر شده:
اگر مدیر مسئول، اعضای هیات تحریریه و یا سردبیر و مدیر داخلی نشریه ای (مثلا نشریه ب) متوجه شوند و یا شکایتی دریافت کنند مبنی بر تخلف پژوهشی در مقاله ای از مقالات منتشره شده در نشریه خویش(ب)، همانند ارسال مجدد مقاله منتشر شده، داده سازی، سرقت علمی، و ... ، چه باید کرد؟
- در سراصفحه منتشره نشریه (ب) تحت وب، درشماره ای که این مقاله منتشر شده است
- اطلاعات کتاب شناختی مقاله حفظ و تنها اصل مقاله برداشته (حذف) شود،
- نوشته ای به این مضمون جایگزین اصل مقاله شود: این مقاله به دلیل تخلف پژوهشی سلب اعتبار شد،
- اگر مقاله قبلا در نشریه دیگری (مثلا نشریه الف) چاپ شده است، نامه ای به آن نشریه فرستاده و اعلام حذف مقاله در این نشریه (ب) شود،
- در شماره جدید چاپی نشریه (ب)، قبل از فهرست مقالات، اشاره به حذف مقاله ... در شماره .... به دلیل سلب اعتبار شود،
- نامه ای به نویسنده(گان) مقاله فرستاده و دلایل سلب اعتبار و حذف مقاله اعلام شود،
- نامه ای به دانشگاه محل تحصیل و یا محل کار نویسنده(گان) فرستاده و اعلام حذف مقاله و دلایل آن نوشته شود،
- نویسنده(گان) مقاله در فهرست سیاه دریافت کنندگان مقاله قرار گیرند.
فرایند چاپ و تبدیل پارسا (پایان نامه یا رساله) به کتاب
در صفحه حقوقی تمامی پارساهای دفاع شده در دانشگاه های دولتی و حتی دانشگاه های آزاد اسلامی، این عبارت به چشم می خورد:
حقوق مادي و معنوي پايان نامه/ رساله حاضرمتعلق به دانشگاه ... است و هرگونه بهره‌برداري از آن بايد با مجوز رسمی و رعايت آيين‌‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هاي مصوب دانشگاه باشد.
حال اگر دانشجو، یا دانشگاه غیر محل تحصیل دانشجو، یا یکی از انتشاراتی های کشور بخواهد آن را به صورت کتاب منتشر کند، راهکار چیست؟ پیشنهاد:
- همانند جویی پارسا، بررسی موارد مشابه بازیابی شده، و در صورت نیاز، اصلاح و بازبینی،
- اخذ مجوز رسمی مکتوب و ممهور از دانشگاه محل دفاع،
- اخذ مجوز رسمی از استاد راهنما و نقش وی در این اثر،
- مشخص بودن نوع و چگونگی حقوق مادی و معنوی و اصالت اثر در قرارداد،
- بازنگری و حذف مواردی همانند پیشینه پژوهش، سئوالات و فرضیات، نتیجه گیری ها. در این صورت شاید عنوان پارسا باید تغییر کند و بخش هایی تجدید نظر گردد،
- بازبینی و در صورت نیاز:
- اصلاح صحت استنادهای درون متنی و منابع و مآخذ،
- جلوگیری از تخلفات پژوهشی و سرقت علمی، توسط کتابداری با تجربه،
- تبعیت از شیوه نامه نشر آن انتشاراتی.
کپی بلوکی و چسباندن
در بعضی از کتاب ها و پارساهای دفاع شده غیر تفسیری و نقدی، پژوهشگر برای القاء پژوهشی مطلوب، در جای جای اثر خود، بخش هایی چندخطی و یا پاراگرافی و به قولی بلوکی از منابع متنوع داخلی و خارجی را نقل می کند و خواننده در انتهای اثر، آن چه مشاهده می کند فهرستی فربه از منابع ومآخذ است. به گونه ای که خواننده احساس می کند پژوهشگر، با نرم افزار های فیش برداری فقط این قطعات را به هم چسبانده وآن چه در این گونه آثار غائب است، نقش و تحلیل و سخن پژوهشگر است.
گل به خودی
حتما شما هم با آثاری مواجه شده اید که مولف، جملات یا پارگراف و حتی صفحاتی از آثار منتشره قبلی خود را بدون ارجاع به آن درج کرده است. در این گونه موارد نویسنده به زعم آن که استفاده از اندیشه قبلی خود، سرقت و تقلب علمی نیست؛ ارجاع به آن را ضروری نمی داند. اما استفاده از هر منبعی و از جمله آثار پیشین خود نویسنده مجاز است به شرطی که:
- دقیقا مشخص شود از کدام منبع است،
- ضوابط نقل قول مستقیم و غیر مستقیم رعایت شود،
- مشخصات آثار مورد استفاده در بخش منابع به صورت کامل ذکر شود،
- میزان مجاز در نقل عین مطلب از دیگر آثار، رعایت شود.
اما باید به خاطرسپرد: خواننده انتظار اثری جدید، بدیع، و ماندگار دارد و نه تکرار پژوهش های گذشته نویسنده.
مسئله این است: همانندجویی پارسا (پایان نامه/رساله)
پس از ابلاغیه دستورالعمل تخلفات پژوهشی در سال 1396 از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نیز مصوبه مجلس و ابلاغیه ریاست جمهوری در سال 1398 برای تخلفات پژوهشی و سرقت علمی و الزام پارسا به همانند جویی؛ دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی در فرایند اجرایی همانند جویی با چالش هایی همانند: متولی اجرا، فرایند اجرا، ارزیابی اجرا، نقش و حیطه وظایف و ورود معاونت های آموزشی و پژوهشی، و... مواجه شدند. چه باید کرد؟ پیشنهادهایی برای اجرای مطلوب این مصوبه:
- تهیه، تنظیم و تصویب دستورالعمل فرایند اجرایی پارسا با مشارکت معاونت های آموزش و پژوهش، که در آن به این موارد اشاره شود:
- چگونگی نگارش پارسا (شکلی و قالبی)
- نحوه استناددهی درون متنی و برون متنی،
- مشخص سازی چگونگی و مراحل ورود گروه، شورای دانشکده، روسای دانشکده، مدیر کل آموزشی و تحصیلات تکمیلی، و...،
- نقش و جایگاه گروه تخصصی اخلاق پژوهش (تخلفات پژوهشی)، استاد راهنما، مشاور، و داور،
- همانند جویی.
- تهیه فهرست مشخصات اعضای هیات علمی و پست الکترونیک آنان توسط نماینده دانشگاه و ارسال آن به ایرانداک برای دریافت کد شناسه همانند جویی آنان و اعلام و انتشار این کد و ایمیل در سراصفحه دانشکده ها و شبکه های علمی دانشگاه،
- اجرای کارگاه های آموزشی اخلاق پژوهش، نحوه استناددهی، سرقت علمی، آشنایی با سامانه های مربوط در ایرنداک، توسط گروه اخلاق پژوهشی دانشگاه و الزام دانشجویان و اعضای هیات علمی برای شرکت در آن ها،
- اما آن چه مهم است، اجرای این فرایند به شکل سامانه ای و خودکار است برای دانشجو، استادان راهنما، مشاور، و داور، گروه و شورای دانشکده، حوزه های مربوط در معاونت های آموزش و پژوهش، و در نهایت، گروه اخلاق پژوهشی. در این صورت محدودیت زمانی و مکانی برای اجرا، ارزیابی، پی گیری، و... بی معنی خواهد شد.
پیش کسوتی درهمانند جویی
سامانه همانندجویی ایرانداک بر اساس موارد مشابه جملات و پارگراف های پارساها و مقالات نشریات ثبت شده در این سامانه، درصد همانند جویی پارساهای جدید را اعلام می کند. این مسئله مشکلی برای دانشجویان ایجاد کرده است چرا که بعضا دانشجو بیان می کند از فلان پارسا که اعلام درصد مشابه شده، استفاده نکرده و از خود منبع اصلی که در هر دو پایان نامه مشترک است استفاده کرده است. به نظر می رسد استاد راهنما که نتیجه همانند جویی برای وی فرستاده می شود، و بعد دبیرگروه اخلاق پژوهش با بررسی نتایج و مذاکره با دانشجو می توانند صحت و سقم آن را اعلام کنند. پیشنهاد می شود متولیان سامانه همانند جویی ایرانداک در این زمینه، روش مشابه یابی سامانه سمیم نور را مدنظر خود قراردهند تا این مشکل را به حداقل برسانند.
