لزوم استفاده مسئولانه از شاخص های پژوهشی در تصمیمات مربوط به ارزشیابی و ارتقا پژوهشگران

زهره زاهدی، پژوهشگر دانشگاه لایدن و استادیار دانشگاه خلیج فارس

مسئله ارزشیابی پژوهش یکی از مسائل مهم مورد توجه سياستگذاران پژوهش است که همواره با چالشهای خاص خود روبرو است. در دسترس بودن پايگاه های استنادی با دامنه و پوشش مختلف و ابزارهای متفاوت وب پایه جهت بررسی و مقايسه عملکرد پژوهشی در سطوح مختلف، دسترسی به گستره وسیعی از شاخص های پژوهشی را بيش از پيش تسهيل ساخته است. کثرت شاخص های پژوهشی، تعدد پایگاه های ارائه دهنده شاخص ها، متفاوت بودن روش های محاسبه، پوشش موضوعی و دامنه نمایه سازی مجلات رشته ها، قالب های انتشارات، و زبان های مختلف در پایگاه های استنادی از عمده چالش های ارزشیابی پژوهش بشمار می روند. از طرف دیگر، عدم آگاهی کامل از نحوه محاسبه، نحوه بکارگیری و عمدتاْ استفاده نادرست و تفسير نامناسب شاخص های موجود تبعات زیادی بر نظام پژوهشی کشور های مختلف وارد کرده است. سیاست های نادرست مبنی بر تمرکز صرف بر معیارهای کمی نظیر تعداد مقالات، تعداد استنادات، تشویق به چاپ مقالات در مجلات خاص و عمدتا تمرکز به مجلات با عامل تاثیر بالا و اختصاص بودجه یا پاداش بر پایه این موارد و در نهایت تاثیر دادن این این معیارها در تصميمات مربوط به استخدام يا ارتقا و ترفیع پایه پژوهشگران و اعضای هیأت علمی بدون در نظر گرفتن محدودیت ها و کاستیهای شاخص های پژوهشی و متفاوت بودن فرهنگ انتشار و استناد در رشته های مختلف علمی از جمله مهمترین موارد در استفاده نامناسب از شاخص های پژوهشی بشمار می روند.

استفاده نادرست از شاخص های پژوهشی در سیاستگذاری و ارزشیابی پژوهش و پژوهشگران واکنش های متعددی نظیر تدوین بیانیه ها و ارائه چارچوب های مختلف در این راستا را در سطح بین المللی به همراه داشته است. از جمله این موارد بیانیه سانفرانسیسکو (۲۰۱۳)، بیانیه لایدن (۲۰۱۸)، و بیانیه استفاده مسئولانه از شاخص های پژوهشی (۲۰۱۵) را می توان اشاره نمود. نگاهی عمیق به بیانیه های فوق نشان می دهد که از مهم ترین اهداف تدوین این بیانیه ها آگاهی رسانی در خصوص کاستیهای شاخص های پژوهشی و هشدار نسبت به سواستفاده از آنها می باشد. در همین راستا، اخیرا برخی از کشورها (نظیر هلند) در زمینه تدوین استراتژی های جدید در راستای تغییر نظام پژوهشی به سمت ادغام معیارهای ارزشیابی کمی و کیفی و گسترده کردن ابعاد ارزشیابی (ابعادی نظیر پژوهش، آموزش، رهبری پژوهش، فعالیت های تیمی، و تاثیر)، سیاستگذاری، تدوین و پیاده سازی برنامه های مرتبط در این زمینه پیشقدم شده اند.

با توجه به اهمیت مسئله ارزشیابی صحیح پژوهش و ترغیب به استفاده مسئولانه از شاخص های پژوهشی توسط سیاستگذاران و مدیران علمی پژوهشی سازمان ها و سایر افرادی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در تصمیم گیری در این خصوص نقش دارند یا تحت تاثیر نتایج حاصل از تصمیمات مربوط به ارزشیابی قرار می گیرند، توجه به اصول زیر پیشنهاد می شود:

کاستیهای پایگاه های اطلاعاتی:

• شاخص های پژوهشی تحت تاثیر دامنه پایگاه اطلاعاتی و روش شناسی و کیفیت داده های آن قرارمی گیرند.
• کاستیهای پایگاه های اطلاعاتی مختلف از نظر دامنه نمایه سازی مجلات رشته های مختلف و سوگیریهای پایگاه های فوق در نمایه سازی بیشتر مجلات حوزه رشته های پزشکی و مهندسی در مقایسه با پوشش کمتر مجلات رشته های علوم اجتماعی و فقدان پوشش مجلات حوزه علوم انسانی (در جی سی آر) توجه جدی معطوف شود.

محدودیتهای شاخص های استنادی (استنادات):

• کاستیهای شاخص های استنادی در نظر گرفته شوند. شاخص های استنادی تنها بخشی از تاثیر آثار علمی را نشان می دهند و به تنهایی بازگو کننده همه تاثیرات پژوهش و لزوما معرف کیفیت پژوهش نیستند.
• این شاخص ها متمرکز بر تنها آن دسته آثار پژوهشی‌ هستند که به صورت متعارف در مجلات یا در مجموعه مقالات سمینارهای علمی منتشر می‌شوند و سایر آثار علمی را در بر نمی گیرند.
• شاخص ها نباید جایگزین همتراز خوانی شوند.

محدودیتهای شاخص های مولف محور (شاخص اچ):

• شاخص های مولف محور (نظیر شاخص اچ) لزوما نشان دهنده تاثیرگذاری نویسنده نیستند و معمولا به نفع مولفان با تعداد آثار بیشتر و مولفان مسن تر هستند، تعداد کل استنادات و معمولا تفاوتهای بین رشته ای در این شاخص ها لحاظ نشده است.

محدودیتهای شاخص های مجله محور (عامل تاثیر):

• محدودیتهای شاخص های مجله محور در نظر گرفته شود. شاخص های مجله محور (نظیر عامل تاثیر مجلات) لزوما نشان دهنده کیفیت تک تک مقالات منتشر شده مجله نیستند. عامل تاثیر مجلات غالبا تحت تاثیر مقالات پراستناد مجله قرارمی گیرد (چولگی) و چه بسا مقالات با کیفیت پایین در مجلات با عامل تاثیر بالا منتشر می شوند.
• به دلیل تفاوت استنادی و متفاوت بودن فرهنگ و توزیع استناد مقایسه عامل تاثیر مجلات رشته های مختلف عادلانه نمی باشد. لذا استفاده از عامل تاثیر برای ارزشیابی کیفیت مقالات و لذا وزن دهی بیشتر به مقالات منتشر شده در مجلات خاص (نظیر نیچر و ساینس) و سایر مجلات با عامل تاثیر بالا در تصمیمات مربوط به ترفیع صحیح نمی باشد.
• · شاخص های ارزشیابی بر پایه کیفیت مقالات منتشر شده قرار گیرد تا عامل تاثیر مجله ای که مقاله در آن چاپ شده قرار گیرد.

تفاوت بارز در فرهنگ انتشار و فرهنگ استناد رشته های مختلف علمی:

• تفاوت انتشار در قالب های مختلف علمی و سرعت انتشار و استناد دهی در رشته های مختلف و متفاوت بودن ماهیت رشته های مختلف در این خصوص در نظر گرفته شود.

انواع قالب انتشارات علمی:

• در تصمیمات مربوط به ارتقا، تمامی فعالیت های پژوهشگران و همچنین انواع قالب انتشارات (عدم اتکا صرف به انتشار مقاله) با در نظر گرفتن تفاوت های موجود بین رشته های مختلف در خصوص قالب و سرعت انتشار آثار علمی توجه ویژه ای معطوف شود.
• به تناسب رشته دامنه وسیعی از فعالیتهای پژوهشی (مقالات در مجلات، کتاب، انواع مختلف آثار پژوهشی در شکل های مختلف نظیر بلاگ پست ،مقاله در روزنامه، مقاله کنفرانس، مدخل دایره المعارف، کد، دیتا ست، و سایر انواع) در کنار فعالیتهای آموزشی (آموزش حضوری/آنلاین/ترکیبی و ارائه محتوای دروس به صورت آنلاین) و مسئولیتهای اجرایی و فعالیتهای بین المللی در نظر گرفته شود.

انتشار در مجلات داخلی کشور:

• انتشارات نمایه شده در پایگاه های استنادی لزما معرف تمام آثار فرد، موسسه، و کشور و قالب های مختلف آثار و انتشارات ملی نیستند. به انتشار مقالات در مجلات معتبر داخل کشور توجه یکسانی به موازای مجلات خارجی همتراز معطوف شود.

آزادی عمل پژوهشگران در انتخاب مجلات به تناسب تخصص:

• محدود کردن ترفیع به چاپ مقالات تنها در مجلات نمایه شده در پایگاه های استنادی خاص (نظیر آی اس آی و اسکوپوس) و یا در نظر گرفتن وزن بیشتر به مجلات خاص (نظیر مجلات نیچر و ساینس) منصفانه نیست و بایستی تفاوتهای بین رشته های مختلف دانشگاه در خصوص فرهنگ استناد در نظر گرفته شود.
• جهت تضمین کیفیت بجای تمرکز بر انتشار مقالات در مجلات با عامل تاثیر بالا به پژوهشگران در انتخاب نوع مجله جهت انتشار نتایج تحقیقات در راستای تخصص آنها آزادی عمل اعطا شود.

علم باز و مجلات دسترسی آزاد:

• جهت همگامی با مبحث علم باز در سطح جهان، انتشار در مجلات دسترسی باز که به افزایش میزان رویت پذیری آثار پژوهشی منجر می شود به عنوان یکی از گزینه های با اهمیت در ترفیع در نظر گرفته شود.

بیانیه های بین المللی در خصوص ارزشیابی منصفانه پژوهشگران:

• در ارزشیابی پژوهشگران، باید اثر پژوهشی، تجربه و تخصص آنها بیشتر از شاخص های استنادی مورد توجه قرار گیرد.
• ارزشیابی عملکرد علمی پژوهشی بر پایه نظر متخصصان و همترازان علمی و ارزش و تاثیر کار پژوهشی از زبان پژوهشگر در تصمیمات مربوط به ترفیع استوار گردد. ارزشیابی کمی بایستی با ارزشیابی کیفی و نظرمتخصصان همراه باشد.
• پیشنهاد می شود مفاد بیانیه های بین المللی خصوصا بیانیه لایدن بیانیه دورا و بیانیه استفاده مسئولانه از شاخص ها در تصمیمات مربوط به ارزشیابی و ترفیع در نظر گرفته شود.

نظر به اهمیت استفاده و تفسیر مسئولانه شاخص های ارزشیابی پژوهش امید است که توجه به اصولی که در این یادداشت به آن اشاره شد و همگامی با اقدامات و پیشرفت های بین المللی در این زمینه سرلوحه کار تمامی سازمان ها و مسئولان و دست اندرکاران امر ارزشیابی پژوهش قرار گیرد.