گفتاری پیرامون داوری

ملیحه نیک‌‏کار، استاديار بازنشسته گروه علم اطلاعات و دانش شناسي دانشگاه پيام نور، مركز شيراز

داوری در لغت به معنی قضاوت است و داوری متون علمی در واقع قضاوت دقیق از یک پروژه علمی است که موجب افزایش اعتبار، دقت و تقویت محتوایی اثر علمی خواهد شد. متون علمی در قالب کتاب (کتاب ‏های درسی، تاریخی، داستان، مراجع و ...)، مقاله، طرح ‏های پژوهشی، و پایان‏نامه ‏ها برای بهبود کیفیت، ارزیابی و داوری می ‏شوند. پایان‏نامه ‏های دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی و طرح‏ های پژوهشی دانشگاه‏ ها و دیگر مؤسسات پژوهشی تابع مقررات دانشگاه‏ ها و سازمان ‏های مربوطه معمولاً پس از ارزیابی و داوری پیشنهاد طرح (Proposal) و تأیید و تصویب آن به پژوهشگر اجازه انجام آن داده می‏شود و پس از اتمام کار مجدداً داوری می‏گردد، طوری‏که شرط فارغ ‏التحصیلی دانشجویان تحصیلات تکمیلی تأیید پایان‏نامه آن ‏ها توسط داوران است. طرح ‏های پژوهشی هم کم و بیش پس از خاتمه، فرآیند داوری و تأیید نهایی را پشت سر می‏گذارند. همچنین کتاب ‏هایی که توسط ناشران دولتی منتشر می‏شوند معمولاً مسیر ارزیابی و داوری را طی می‏کنند. البته داوری کلیه متون علمی در این مبحث نمی‏گنجد و صرفاً داوری مقالات علمی پژوهشی مطلب اصلی این گفتار را تشکیل می‏ دهد.

قبل از پرداختن به داوری آثار علمی و اصول آن ابتدا به طور اجمالی به مقدمات آن اشاره می ‏شود. در تولید و نشر یک اثر علمی به سه مؤلفه اصلی چون نویسنده، موضوع و محتوای اثر، و مخاطبان اثر باید توجه کرد. در کنار این مؤلفه‏ها قواعدی وجود دارد که دانستن هر کدام از این قواعد راهی است به سوی نشر آثار ارزشمند تر و با کیفیت بالاتر.

نویسنده از چه قواعدی باید آگاه باشد؟

نویسنده یا نویسندگان مقالات انتظار دارند مقاله ‏ای که به مجله ارسال می‏کنند در کوتاهترین زمان ارزیابی و داوری شود و در فرآیند چاپ قرار گیرد. برای سرعت بخشیدن به فرآیند داوری و برای این‏که مقاله در هیأت تحریریه رد نشود لازم است نویسنده به قواعد نگارش، پذیرش، چاپ و نشر مقاله آگاهی کامل داشته باشد. عموماً نویسندگان مقالات دانشجویان تحصیلات تکمیلی هستند که برای دفاع پایان ‏نامه خود نیاز به چاپ مقاله مستخرج از پایان ‏نامه خود در مجلات معتبر دارند و یا اعضای هیأت علمی که به منظور ارتقاء و یا تبدیل وضعیت استخدامی خود علاقمند به چاپ مقالات مستخرج از دستاوردهای پژوهشی خود هستند. البته اعضای هیأت علمی با سابقه که با اصول مقاله ‏نویسی و قوانین و فرآیند داوری و پذیرش مقالات در مجلات به خوبی آگاهند مخاطبان این گفتار نیستند، اما دانشجویان تحصیلات تکمیلی و استادان جوان که علاقمند به پژوهش ‏اند و برای بقای حرفه خود نیاز به انجام پژوهش و ارائه آن در قالب مقاله ISIو یا علمی پژوهشی هستند اغلب با این موارد آشنایی کمتری دارند و گاه با عدم پذیرش مقاله خود روبرو می‏شوند این دسته از پژوهشگران لازم است با این قواعد آشنا شوند. اولین قاعده‏ ای که پژوهشگر باید بداند این است که انجام پژوهش از روی بی‏علاقگی و از سر اجبار حاصلی به جز پژوهش ‏های غیرمولد که باعث هدر رفتن منابع مالی، زمان، انرژی و سرخوردگی می‏شود، ندارد. این‏گونه پژوهش ‏ها برای مخاطبان نیز ارمغانی به همراه نخواهد داشت، لازمه هر پژوهش علاقه به موضوع و لازمه علاقه شناخت و آگاهی است. آگاهی علاوه بر ایجاد علاقه و انگیزه در نویسنده به ثمر رسیدن دستاورد پژوهشی او را تسریع می‏کند.

گرچه قالب و ویژگی هر نوشته ‏ای با توجه به هدفی که دنبال می‏کند متفاوت است و اصول و نگارش خود را می ‏طلبد، اما این تفاوت ‏ها در اجزاء و عتاصر تشکیل دهنده آن ‏ها وجود دارد و نکات مشترکی در همه نوشته ‏ها هست که صاحب اثر ناگزیر به رعایت آنهاست.

نویسنده یا صاحب اندیشه لازم است علاوه بر دارا بودن دانش تخصصی در زمینه‏ای که مولد آن اثر خواهد بود برای عینی کردن اندیشه خود ابتدا مخاطب خود را به طور دقیق بشناسد و مقاله را با اصولی نگارش کند که بین نوشته و مخاطب آن ارتباط برقرار شود، بنابراین نوشته باید با ترکیب صحیح کلمات، عبارات، جملات، بندها، جداول، و تصویرها از ساختاری هدفمند برخوردار شود. نویسنده با بکارگیری اصول صحیح استناددهی به آثار قبلی جایگاه نوشته خود را در شبکه‏های علمی مشخص می‏کند. نویسنده باید بداند نوشته‏ای که ساختار علمی ندارد در شبکه علمی نیز جایگاهی نخواهد داشت و در همان مرحله نخست در ارزیابی اولیه توسط هیأت داوران رد می‏شود.

صاحبان اندیشه که اقدام به نگارش اثر علمی خود می‏کنند لازم است به این نکته توجه کنند که عینی شدن اندیشه آنها به معنی مطلع کردن دیگران از دستاوردهای علمی-پژوهشی آنهاست و به نوعی به قول دکتر عباس حری تبدیل کردن دانش شخصی به دانش اجتماعی و پیوستن آن اندیشه در چرخه و شبکه علمی است. (که برای نویسنده بسیار لذت بخش است) علاوه بر این نویسنده فرصت نقد آراء و اندیشه خود را برای دیگران فراهم آورده است (نقد به معنی بیان نکات مثبت و منفی است). بعلاوه نویسنده با چاپ مقاله مالکیت فردی اندیشه خود را اخذ کرده موجب کسب اعتبار در میان جامعه علمی می ‏شود و دیگران ضمن آشنا شدن با حوزه علمی او معمولا وارد مذاکره می ‏شوند و علاقه خود را در برقراری ارتباط و همکاری ‏های علمی با او ابراز می ‏دارند (همکاری‏ های علمی در سطح ملی و بین ‏المللی موجب بالندگی نویسندگان می‏گردد).

نکته قابل توجه دیگر این است که نویسنده باید مواظب باشد دچار آسیب‏ های حین پژوهش و نگارش نگردد. آنچه پژوهشگر و نویسنده را دچار این نوع آسیب‏ ها می‏کند از این قرار است:

wانجام پژوهش ‏های غیر مولد

wمسئله مدار نبودن موضوع پژوهش

wعدم ارتباط بین پژوهش انجام شده با توسعه پایدار

wعدم تشخیص مسئله مرتبط با توسعه پایدار، عدم احساس نیاز به حل مسئله

نویسنده علاوه بر موارد فوق لازم است راه‏ های چگونگی ارائه پژوهش تأثیر گذار و جذاب را بشناسند. به مواردی از آنها در ذیل اشاره می ‏شود:

انتحاب عنوان. به گونه‏ای که برای مخاطب جذاب بوده و محتوای اثر را پوشش دهد. بهتر است که نام کشور (برای جلوگیری از سوگیری) در عنوان ذکر نشود مگر این‏که کشور موضوع اصلی مقاله باشد.

انتخاب کلیدواژه ‏ها. کلیدواژه ‏هایی که بیشتر مورد انتخاب مخاطبان (usage count) هستند در بیشتر دیده شدن نویسنده کمک می‏کند. به عنوان مثال کلید واژه‏ های مرتبط و موازی با واژه ‏های تشکیل دهنده عنوان مقاله، انتخاب روش‏شناسی به عنوان کلید واژه و....

چکیده. چکیده باید منطبق بر دستورالعمل و شیوه‏ نامه مجله تنظیم شود. و محتوای آن به گونه ‏ای نگارش یابد که خواننده را از اهداف، نیاز به انجام تحقیق، روش ‏شناسی، کلیتی از یافته ‏ها و نتیجه ‏گیری مطلع سازد.

مقدمه. نگارش مقدمه هم برای ارزیابان و داوران مقاله و هم برای مخاطبان اهمیت زیادی دارد. مطالب مقدمه باید بتواند در خواننده کشش و انگیزه ایجاد کند و خواننده را ترغیب به ادامه خواندن متن نماید.

استناددهی‏ ها. انتخاب استناد ها می‏تواند در بیشتر دیده شدن نویسنده کمک کند. هرچه استناد ها قوی ‏تر، علمی ‏تر و معتبر تر باشد نویسنده اثر در جامعه علمی شناخته‏تر می‏شود.

نویسنده بعد از نکات نگارشی لازم است در انتخاب مجله نیز دقت کند. او می ‏تواند در انتخاب مجله از طریق همکاران و دیگر صاحب‏نظران مجلاتی را که بیشتر مورد استفاده قرار می‏گیرند و با موضوع او تناسب بیشتری دارند شناسایی کند. نویسنده می‏تواند با دنبال کردن فراخوان ‏های مجلات برای مقالات مختلف در حوزه‏ های مختلف دست به انتخاب مجله بهتری بزند. برخی از مجلات در Author services قسمتی را به فراخوان‏ های مقالات اختصاص می‏ دهند. همچنین مجله ‏یاب ‏ها (Journal finders) به نویسندگان کمک می‏کنند تا مجلات را براساس عنوان، چکیده و کلید واژه ‏های مقالات جستجو کنند. یکی دیگر از معیارهای اساسی و مهم در انتخاب مجله همسو بودن اهداف مجله با محتوای مقاله است. عدم همخوانی مقاله با اهداف مجله عامل اصلی رد مقاله در مراحل اولیه است. توجه به اعتبار علمی مجله، رتبه‏ بندی آن، پایگاه‏ هایی که مجله در آن‏ها نمایه می شود، ضریب تأثیر مجلات و... از جمله نکاتی است که در انتخاب مجله اهمیت دارد.

نویسندگان مقالات باید با فرآیند ارزیابی و داوری مقالات آگاه باشند. آن‏ها می توانند با مراجعه به صفحه اصلی مجله مورد نظر با مشخصات و اهداف مجله آشنا شده شیوه ‏نامه نگارش اجزائ مقاله و دستورالعمل استنادهی آن مجله را به دقت مطالعه و در نگارش مقاله رعایت کنند.

نویسندگان برای تشخیص مجلات نامعتبر به معیارهای مانند چاپ بیش از حد مقالات در یک شماره و یک نوبت چاپ، داوری‏های کوتاه مدت، مقالات نامرتبط با اهداف مجله، عدم اهداف مشخص و فرآیند شفاف، ISSN جعلی توجه کنند. همچنین مراجعه به لیست نشریات معتبر و نامعتبر در تشخیص مجلات معتبر به آنها کمک می‏کند.

قواعد داوری

در داوری مقالات اصول و قواعدی وجود دارد. همان‏ طور که اشاره شد داوری علمی برای افزایش ارزش و اعتبار متون علمی و مقالات انجام می ‏شود. با رشد مقالات علمی و افزایش تفاضا برای چاپ و انتشار آنها نیاز به داوری علمی و داوران مجرب به منظور تقویت محتوای علمی آثار به خصوص زمانی که مجلات در پایگاه ‏های بین ‏المللی نمایه می ‏شوند اهمیت چشمگیری یافته است. به دنبال آن سردبیران مجلات علمی پژوهشی حساسیت بیشتری نشان داده و فرآیند داوری دستخوش تغییراتی شده است. به دنبال رشد سریع مقالات، داوری همتا ( (Peer reviewاهمیت روز افزونی داشته است. بسیاری از مجلات موجود در سطح جهان از داوری همتا یا همتراز استفاده می‏کنند. داوری همتایان به روند ارزیابی و سنجش همه جانبه مقاله ‏های علمی توسط کارشناسان و متخصصان مربوط به همان حوزه خاص گفته می‏ شود. داوری همتا به عنوان یک سیستم نظارتی و داوری علمی است که به ویراستاران مجله کمک می‏کند تا ارزش و اعتبار مقالات ارسالی را مشخص کنند. استفاده از این سیستم داوری موجب افزایش کیفیت مقالات می ‏شود.

فرآیند بررسی مقالات علمی:

1. وضعیت علمی مقاله توسط سردبیر یا شورای سردبیر ارزیابی اولیه می‏ شود. در صورت تأیید اولیه به مرحله داوری ارسال می ‏شود.
2. سردبیر یا کمک سردبیر مسیر داوری را تعیین می‏کنند.
3. در این مرحله معمولا دو یا سه داور برای اظهارنظر در خصوص مقاله مورد نظر انتخاب می ‏شوند و مقاله با تعیین مدت زمان معین برای آنها ارسال می‏گردد.

در جوامع علمی داوری مقالات به سه شکل انجام می شود:

داوری یک سو کور، داوری دو سو کور، و داوری باز. البته هر کدام از این داوری‏ها نقاظ ضعف و نقاط قوت دارند.

داوری یک‏ سو کور. در این نوع از داوری که یکی از روش ‏های رایج است نویسنده داور را نمی ‏شناسد، اما داور می ‏داند مقاله چه کسی را داوری می‏کند. گمنام بودن داور این حسن را دارد که داور می‏تواند فارغ از هر دغدغه‏ای به طور مستقل تصمیم‏گیری کند و نظرات خود را اعلام نماید. شناخت داور از نویسنده این امکان را فراهم می کند که از سابقه نویسنده یا نویسندگان و توان علمی آن‏ها مطلع باشد و داوری را با کیفیت بهتری انجام دهد، اما شناخت نویسنده توسط داور معایبی را به دنبال دارد. داور ممکن است در حین داوری منافع شخصی خود را لحاظ کند و در صورت وجود زمینه اختلافات قبلی با نویسنده مقاله را با سوگیری داوری کرده و مقاله قابل پذیرش را رد کند. از طرفی گمنام بودن داور برای نویسنده می‏تواند منجر به اظهارنظر های غیر علمی نیز گردد.

داوری دو ‏سو کور. در این داوری نویسنده و داور هر دو برای یکدیگر گمنام هستند. این نوع داوری در سیستم داوری مقالات در ایران بیشتر استفاده می‏شود. از مزایای این نوی داوری این است که داور تحت تأثیر تعصبات کشوری، قومی، نژادی، قرار نمی‏گیرد. همچنین عدم شناخت از شهرت و یا تازه‏کار بودن نویسندگان مانع از قضاوت نادرست و سوگیری داور می‏شود. هرچند داوران می‏توانند از سبک کار نویسنده، زمینه موضوعی مورد علاقه‏اش و استفاده نویسنده از ارجاعات خوداستنادی پیرامون همان موضوع او را بشناسند.

داوری باز. الگوی دیگری از داوری است که در آن نویسنده و داور هر دو برای یکدیگر مشخص هستند. این نوع داوری محاسن و معایب خود را دارد. شناخت از یکدیگر می‏تواند منجر به مذاکره و تبادل نظرهای علمی دوجانبه میان داوران و نویسندگان شود و از ابهاماتی که بعضاً باعث رد مقاله می‏شود جلوگیری کند، اما از طرفی اشکال عمده این نوع داوری بروز سوگیری است، سوگیری مثبت (چاپ غیر منصفانه مقاله) زمانی که داوران جوان مقالات نویسندگان مشهور و پیشکسوتان آشنا را داوری می‏کنند و برخی ملاحظات مانع داوری منصفانه و بیان نظرات واقعی داور شود و سوگیری منفی (رد غیر منصفانه مقاله).

هر سه الگوی داوری محاسن و معایب خود را دارند، لذا نمی توان با اطمینان اذعان داشت که کدام الگو بهتر است. مجلات علمی می‏توانند با انجام بررسی‏های اولیه و بنا بر مقتضیات در مواردی که داوران اتقاق نظر ندارند از داوری باز استفاده کنند و این امکان را فراهم آورند که میان نویسنده و داوران مباحثه‏های علمی انجام پذیرد و کیفیت داوری را افزایش دهند.

رفتار داوران

قبل از هرچیز لازم است مسئولین مجله موضوعات مرتبط با اهداف مجله را در اختیار داوران قرار دهند. داوران در صورتی که موضوع مقاله را خارج از حیطه کاری و تجربی خود می‏بیند بهتر است که از ابتدا داوری آن را نپذیرند و به داور دیگری ارجاع دهند. داوران به این امر واقف باشند که نتیجه تلاش و زحمات بسیاری از اعضای هیأت علمی و پژوهشگران با نحوه داوری و قضاوت آنها گره خورده است. مراقب آسیب‏های حین داوری باشند مبادا رفتار آن‏ها موجب سرکوب خلاقیت‏ها و یا چاپ مقالات بی‏کیفیت گردد. در داوری صرفاً باید مصالح جامعه علمی در نظر گرفته شود و داوری را کاملا مستقل و دور از هر سوگیری انجام دهند. داوران همواره در کار داوری باید با دید اصلاحی و نه مخرب به مقاله نگاه کنند و نقش یک منتقد دلسوز را داشته باشند، در ارائه نتیجه داوری از بکار بردن واژه‏ های توهین ‏آمیز و خرد کننده بپرهیزند.

در ارائه گزارش داوری نکاتی لازم است رعایت شود:

معمولاً فرم‏ هایی از قبل توسط مجله در اختیار داور گذاشته می‏شود این فرم ‏ها از یک سو نظر داوران را به قسمت ‏های مختلف مقاله و چگونگی نگارش آن جلب می‏کند و کمک کننده هستند از سوی دیگر از آزادی داوران در نگارش کامل و دقیق نتیجه داوری می‏کاهد. نشریات معتبر معمولا دست داوران را باز می‏گذارند و این اجازه را به آنها می‏دهند که بدون محدودیت در قالب فرم‏ های از پیش تدوین شده نظر داوری خود را ارائه دهند در چنین حالتی داوران لازم است از اصولی تبعیت کنند. نوشتن گزارش نتیجه داوری مقاله مرحله بسیار مهمی است زیرا این گزارش توسط سردبیر و نویسنده یا نویسندگان مقاله خوانده خواهد شد. سردبیر بر اساس این گزارش تصمیم لازم را اتخاذ می‏کند و نویسندگان نیز به اصلاحات مقالات خود می ‏پردازند.

اصولی که داوران در گزارش نتیجه داوری باید رعایت کنند:

wداور نخست تصویر کلی از مقاله و هدف آن بدست ‏آورد و محتوای مقاله را با اهداف مجله تطبیق دهد تا مطمئن شود مقاله در محدوده اهداف و زمینه مجله قرار دارد. سپس بخش ‏های مهم مقاله شامل موارد زیر را بررسی کند. چکیده (اهداف اصلی، روش انجام کار، نتایج بدست آمده، و جمع‏بندی کلی)؛ مقدمه شامل (بیان مسئله، علت اساسی انجام مطالعه، سؤالات و یا فرضیات تحقیق)؛ روش‏شناسی (جزئیات و دقت روش علمی انجام کار)؛ نتایج (چارچوب مشخص و سیستماتیک برای ارائه نتایج)؛ بجث (تفسیر نتایج و استدلال برای نتایج بدست آمده)؛ ساختار مقاله؛ اصول نگارشی و ادبی مقاله.

wداور پس از اولین بار خواندن مقاله جزئیات کامل و درک خود را از مقاله (اهداف، روش، تازگی، نتایج و ...) یادداشت و منعکس می‏کند. نخست داور ممکن است متوجه نقص اساسی در متن شود و خواندن را ادامه ندهد اما ممکن است با بررسی بیشتر متوجه ‏شود که عمده اشکالات قابل رفع هستند و مقاله از رد شدن نجات می‏‏یابد.

wداور در شروع گزارش نتیجه داوری خود لازم است به مهمترین پیام نویسنده در مقاله اشاره کند این مهم نشان می ‏دهد که داور مقاله را به طور عمیق خوانده و پیام آن را درک کرده است و بدین ترتیب سردبیر را در جریان پیام اصلی مقاله قرار می ‏دهد.

wلازم است داور در گزارش نتیجه داوری نکات اصلی و جزئی را به صورت مجزا گزارش کند.

w داور گزارش نتیجه داوری را با جملات شفاف و صریح بیان کند و از بکار بردن جملاتی که در آن ابهام است خودداری نماید.

wداور از بکار بردن جملاتی که باعث آزردگی خاطر نویسندگان و سرکوب انگیزه پژوهشگران به خصوص پژوهشگران نوپا می‏شود خودداری کند. داور به جای حمله به نویسنده بهتر است نگاه انتقادی به مقاله داشته باشد. داوران به‏گونه‏ای داوری کنند که انتظار دارند مورد داوری قرار گیرند.

wروش‏ ها و نکات مهمی در نحوه داوری مقاله وجود دارد که منجر به پذیرش یا رد مقاله می ‏شود. داوران معمولاً نقش خود را به عنوان داور در ارزیابی کلی مقاله و بیان نظرات خود به شکل کلی مانند مقاله قابل چاپ است، پذیرش مشروط به اصلاحات لازم و بررسی مجدد و بازنگری، و رد مقاله به خوبی می ‏دانند، اما باید توجه کنند که بهتر است نقش سازنده در ارتقاء مقالات توانمند تر داشته باشند. داور می‏تواند هر آنچه توسط نویسنده دیده نشده را ببیند و همانند یک مشاور دلسوز عمل کند.

منابع

اولیا، محمد باقر؛ شکیبا، مهرداد (1387). چگونه مقالات پژوهشی را به روش علمی و سیستماتیک داوری کنیم. مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی – درمانی شهید صدوقی یزد، 16(2)، 3-8.

حری، عباس (1381). آیین نگارش علمی. تهران: دبیرخانه هیأت امنای کتابخانه ‏های عمومی کشور.

رضائیان، محسن (1393). چگونه گزارش داوری یک مقاله را به رشته تحریر در آوریم. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، 13، 405-406.

نظری، مریم (1395). پژوهش مولد و ماندگار: از «پشت صحنه» تا «نه سازه توانمند ساز» تا «مولد سازی پژوهش ‏ها». تهران: مریم نظری.

Benos, D.J.; Kirk, K.L.; & Hall, J.E. (2003). How to Review a Paper. Advances in Physiology Education, 27(2), 47-52.