دکتر بهروز رسولی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)

چکیده

علیرغم توجه به کسب‌وکار کتابفروشی طی سال‌های گذشته، همچنان کتابفروشی‌ها به عنوان یکی از چالش‌های صنعت نشر از سوی مدیران و برنامه‌ریزان کشور معرفی می‌شوند که دید دقیق و روشنی نسبت به وضعیت به‌روز آن­ها وجود ندارد. تا زمانی­که وضع موجود به درستی شناسایی نشود مطمئناً نمی‌توان برای آینده برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های کاربردی ارائه کرد.

پرسشنامه‌ای طراحی شد تا داده‌های درستی از بافت واقعی گردآوری شود و در گام دوم پرسشنامه‌ای میان جامعۀ کتابفروشان کشور توزیع شد که در نهایت نزدیک به 300 نفر به آن پاسخ دادند. داده‌های گردآوری شده از طریق روش‌ها و ابزارهای آماری تجزیه تحلیل شد و گزارش آن­ها در قالب نمودارها و جداولی گزارش شده است. افزون بر این، بخشی از داده‌ها از طریق مصاحبه با سیاستگذاران و کتابفروشان گردآوری و با کمک نرم‌افزار «مکس‌کیو. دی. ای.» تجزیه و تحلیل شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که روی‌هم‌رفته بیش از هشت هزار کتابفروشی فعال در کشور وجود دارند، و این به معنای آن است که در ایران برای هر 100000 نفر جمعیت 10 کتابفروشی وجود دارد. در این کتابفروشی‌ها به شکل میانگین هفت هزار عنوان کتاب و نزدیک به 35 هزار جلد کتاب موجود است. نزدیک به 60 درصد کتابفروشی‌ها تنها کتاب می‌فروشند، هم‌چنین، به لحاظ اقتصادی بیشتر کتابفروشی‌ها از درآمد و سود خود رضایت ندارند. این کتابفروشی‌ها خدماتی نیز ارائه می‌کنند، ولی نوآوری در خدمات در کتابفروشی‌ها به چشم نمی‌خورد.[1]

کلیدواژه‌ها: کتابفروشی، صنعت نشر، زنجیرۀ تأمین نشر، محصولات فرهنگی، سیاستگذاری نشر، ایران.

1-1. مقدمه

کتاب‌فروشی از حلقه‌های مهم و موثر فرهنگ مکتوب کشور است که نقش آن در تسهیل توزیع کتاب و سایر مکتوبات فرهنگی انکارناپذیر است. این کتابفروشی‌های هستند که پیوند میان ناشران (تولیدکنندگان کالاهای فرهنگی) و خوانندگان (مصرف‌کنندگان کالاهای فرهنگی) را برقرار می‌کنند. امروزه کتابفروشی‌ها آنگونه به جزئی از بازار و صنعت نشر بدل شده‌اند که ضعف در فعالیت آنها می‌تواند کل زنجیره فرهنگ مکتوب را مختل کند، بنابراین یک چرخه خوب فرهنگ نمی‌توان بدون کتابفروشی‌ها تکمیل گردد. امروزه انواع گوناگونی از کتابفروشی‌ها پدید آمده‌اند، از کتابفروشی‌های فیزیکی گرفته که سابقه‌ای طولانی دارند، تا کتابفروشی‌های برخط. علیرغم توجه به این واحدهای کوچک و بزرگ طی سال‌های گذشته، همچنان کتابفروشی‌ها به عنوان یکی از چالش‌های صنعت نشر از سوی مدیران و برنامه‌ریزان کشور معرفی می‌شود. گاه چالش آن است که شمار کتابفروشی‌ها اندک است (اشعری، 1387؛ پژمان‌فر 1395)، گاه سیاست‌های دولت چالش این حوزه است (دنیای اقتصاد، 1391)، و گاه این مشکلات و چالش‌ها به شکل جزئی‌تر مطرح می‌شوند، از محل قرارگیری کتابفروشی‌ها گرفته تا عدم اعتماد و همکاری ناشران با آنها.

در هر صورت، از مهمترین مسائلی که می‌تواند عاملی برای ایجاد چالش‌ها و مشکلات کتابفروشی‌ها باشد آن است که دید دقیق و روشنی نسبت به وضعیت به‌روز آنها وجود ندارد. تا زمانی که وضع موجود به درستی شناسایی نشود مطمئناً نمی‌توان برای آینده برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های کاربردی ارائه کرد. در حال حاضر، مطالعه‌ای علمی و میدانی روی کتابفروشی های کشور در دست نیست که بتوان آن را برای برنامه‌ریزی‌های کاربردی مبنا قرار داد و از آن در زمینه‌های گوناگون استفاده کرد؛ از این رو، پژوهش حاضر برای پاسخگویی به چالش گفته‌شده انجام خواهد شد. هدف کلی از انجام این پژوهش «آگاهی از وضعیت موجود کتابفروشی‌های کشور» است. بنابراین، از ارزش‌های این طرح بررسی کتابفروشی‌ها در سراسر کشور، و اکتفا نکردن به شهر تهران است.

از آنجایی که در پژوهش حاضر، هدف اصلی شناسایی وضعیت کتابفروشی‌های کشور است، عوامل انسانی و سازمانی مواجه هستیم که بازیگران اصلی بازار توزیع به شمار می‌آیند. بر این اساس، داده‌های ورودی پژوهش جهت تحلیل وضعیت و ارائۀ درکی درست و به‌روز از کتابفروشی‌ها، باید از طریق شواهدی در بافت واقعی ـ که افراد و سازمان‌ها واحدهای آن را تشکیل می‌دهند ـ گردآوری شوند. بنابراین، رویکرد کیفی ـ کمی جهت پاسخ‌گویی به اهداف پژوهش به رویکرد کمی ترجیح داده شده، و پژوهشگران درصدند تا با تحلیل داده‌ها تصویر جامع و دقیقی از پدیدۀ مورد مطالعه ارائه دهند.

در فاز اول طرح، باید ابزاری دقیق برای شناسایی وضعیت کتابفروشی‌ها در کشور طراحی شود. این ابزار ـ که پرسشنامه‌ای ترکیبی (باز و بسته) خواهد بود ـ از طریق رویکرد کیفی و با استفاده از گروه‌های کانونی طراحی خواهد شد و برای به‌کارگیری در فاز دوم طرح اعتباریابی خواهد شد. به نظر کوهن، منیِن، و ماریسان (2007، 356)، در طراحی یک ابزار گردآوری داده‌های پژوهشی باید اهداف پژوهش در قالب پرسش­هایی ترجمه شده و این پرسش­ها چارچوب و بدنۀ ابزار را تشکیل دهند. از آنجایی که تمامی کتابفروشی‌های کشور جامعۀ این پژوهش را تشکیل خواهند داد، ابزار پرسشنامۀ باز ـ بسته مناسب‌ترین ابزار برای گردآوری داده‌ها در نظر گرفته شده است. از این رو، اولین گام برای انجام پژوهش، طراحی یک ابزار مناسب، یعنی یک پرسشنامۀ کارآمد، است. این پرسشنامه به صورت محقق‌ساخته بود و هفت مرحلۀ اصلی برای طراحی آن طی شد. این مراحل از مطالعۀ مبانی نظری و نوشته‌ها شروع شده و به تأیید ابزار ختم شد.

در فاز دوم ـ که یک فاز کمی است ـ مطالعۀ میدانی صورت گرفت و وضعیت موجود با استفاده از ابزار پژوهش سنجیده شد. با توجه به آنکه در پژوهش حاضر هدف بررسی وضعیت کتابفروشی‌ها در سراسر کشور است، از تمامی کتابفروشی‌های کشور در استان‌های گوناگون نمونه‌گیری به عمل آمد و پیرامون 400 نمونه گزینش شدند و مورد مطالعه قرار گرفتند. سرانجام، 300 کتابفروشی در این پژوهش مشارکت کردند.

1-2. یافته‌ها

برای دستیابی به شمار کتابفروشی‌ها در کشور سه منبع کلیدی پایش شده‌اند. نخست کتاب «مرجع نشر ایران 1394: اطلاعات ناشران، کاغذفروشی‌ها، لیتوگرافی‌ها، چاپخانه‌ها، صحافی‌ها، کتاب‌فروشی‌ها، مراکز پخش، تصویرگران، طراحان گرافیک، و ناشران الکترونیک» از انتشارات مؤسسۀ خانۀ کتاب بررسی شده است. منبع دوم برای گردآوری داده‌ها «بانک اطلاعاتی کتابفروشان» از بانک‌های اطلاعاتی مؤسسۀ خانۀ کتاب به نشانی ketab.org.ir/SearchBookShop.aspx بوده است. سرانجام، منبع سوم گردآوری داده‌ها پاسخی بوده است که مشارکت‌کنندگان در تکمیل پرسشنامه به این پرسش داده‌اند که «حدوداً چند کتابفروشی در «استان» شما وجود دارد؟»، البته پاسخ به این پرسش اختیاری بوده است.

برای آنکه به فراوانی کتابفروشی‌ها در استان‌های گوناگون درست‌تر پی ببریم گزارش نسبت کتابفروشی‌ها آمار درست‌تری است. برای گزارش نسبت کتابفروشی‌ها، شمار آن­ها در هر 100000 نفر جمعیت گزارش شده است. داده‌های جمعیت‌شناسی استان‌های گوناگون از «درگاه ملی آمار»[2] کشور که وابسته به «مرکز آمار ایران» است دریافت شد.[3] داده‌های این درگاه یافته‌های هشتمین سرشماری ملی در آبان ماه 1395 است. در جدول ‏2–1 گزارش شمار کتابفروشی‌ها در هر 100000 نفر در استان‌های گوناگون آمده است.

جدول ‏2–1. شمار کتابفروشی‌ها در استان‌های ایران

بر پایۀ شکل ‏2–1 استان‌هایی که در مرکز کشور جای گرفته‌اند به لحاظ شمار کتابفروشی‌ها برخوردارتر از دیگر استان‌های حاشیه‌ای کشور هستند. نقشه نشان می‌دهد که استان‌هایی که در جنوب کشور هستند سرانۀ کتابفروشی کمتری نسبت به استان‌های شمالی دارند. طیف رنگ‌های نقشه از سیاه به سفید است. استان‌هایی که در نقشه با رنگ سیاه نشان داده شده‌اند نسبت شمار کتابفروشی بالا و استان‌هایی که با رنگ‌های خاکستری یا مایل به سفید نشان داده شده‌اند نسبت شمار کتابفروشی پایین دارند.

 

شکل ‏2–1. شمار کتابفروشی‌های استان‌های ایران به نسبت 100000 جمعیت

بیشترین فراوانی در انواع کتابفروشی‌ها را کتابفروشی‌های عمومی دارند که روی‌هم‌رفته 207 کتابفروشی را در بر دارد. پس از آن، بیشتر کتابفروشی‌ها دانشگاهی بوده‌اند که 159 مورد را در بر دارد. کتابفروشی‌های کودکان با فراوانی 104 و کتابفروشی‌های کتاب‌های کمک آموزشی با 94 مورد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

مجموعۀ این کتابفروشی‌ها طیف منابع و کتاب‌هایی را از موضوع‌های گوناگون پوشش داده‌اند. در میان موضوع‌هایی که در پرسشنامه آمده بود، موضوع «ادبیات» بیش از دیگر موضوع‌ها فراوانی داشته است. دسته‌بندی موضوع‌ها بر پایۀ دسته‌بندی وب‌سایت مؤسسۀ خانۀ کتاب انجام شده بود، که آثار را در 12 موضوع تقسیم‌بندی می‌کند.

از 285 کتابفروشی که به پرسش بعدی، یعنی مالکیت کتابفروشی (خصوصی، دولتی، یا دیگر گونه‌ها) پاسخ داده بودند، 271 کتابفروشی به صورت خصوصی اداره می‌شود (نزدیک به 95 درصد).

در نمودار ‏2–1 به ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مشتریان کتابفروشی‌ها پرداخته شده است. بر پایۀ این نمودار، از نظر جنسیت تفاوت چندانی میان مشتریان کتابفروشی‌ها وجود ندارد و تقریباً هم زنان و هم مردان به کتابفروشی‌ها سر می‌زنند.

نمودار ‏2–1. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مشتریان کتابفروشی‌های مشارکت‌کننده در پژوهش

بر پایۀ نمودار ‏2–1 جوانان بیش از دیگر رده‌های سنی به کتابفروشی‌ها سر می‌زنند. پس از جوانان، بزرگسالان بیشترین مشتریان کتابفروشی‌ها را تشکیل می‌دهند و نوجوانان و کودکان نیز در رده‌های بعدی قرار دارند. به نظر می‌رسد، عموم مردم نیز بیش از اقشار دانشجویان و دانش‌آموزان به کتابفروشی‌ها سر می‌زنند.

در نمودار ‏2–2 مساحت کتابفروشی‌های مشارکت‌کننده در پژوهش نشان داده شده است.

نمودار ‏2–2. مساحت فضای فیزیکی کتابفروشی‌های مشارکت‌کننده در پژوهش

نزدیک به 53 درصد (153 مورد) از کتابفروشی‌ها ساختمان خود را به شکل استیجاری در اختیار دارند. از سوی دیگر، 44 درصد آنها (127 مورد) بر ساختمان‌شان مالکیت خصوصی دارند. سه درصد از کتابفروشی‌ها (11 مورد) نیز دیگر انواع مالکیت را برگزیده‌اند. «سرقفلی» بیشترین فراوانی را در میان دیگر گونه‌ها دارد.

بیشتر کتابفروشی‌ها از مساحت و اندازۀ ساختمان‌شان تا حدی رضایت دارند. بر پایۀ یافته‌ها، نزدیک به 47 درصد (138 مورد) از کتابفروشی‌ها تا حدی از مساحت و اندازۀ ساختمان خود رضایت دارند. یافته‌های آزمون آماری «اسپیرمن» در جدول ‏4–3 نشان می‌دهند که بین اندازۀ کتابفروشی و میزان رضایت کتابفروشان از مساحت کتابفروشی ارتباط مثبت هست و این رابطه در سطح 99 درصد اطمینان معنادار است (sig<0.01).

جدول ‏4–3. ارتباط بین مساحت کتابفروشی و میزان رضایت از مساحت کتابفروشی

از این رو، کتابفروشی‌هایی که فضای بیشتری در اختیار دارند از مساحت محل کسب خود رضایت بیشتری دارند. این ارتباط طبیعی است، چرا که فضای بزرگ‌تر احتمالاً توان کسب‌وکاری بیشتری نیز به کتابفروشی‌ها خواهد داد. یافته‌های آزمون آماری «اسپیرمن» در جدول ‏4–4 این احتمال را تأیید می‌کند. یافته‌های این جدول نشان می‌دهد که بین اندازۀ کتابفروشی و میزان فروش کتاب در ماه ارتباط مثبت هست و این رابطه در سطح 99 درصد اطمینان معنادار است (sig<0.01).

جدول ‏4–4. ارتباط بین مساحت کتابفروشی و میزان فروش کتاب در ماه

			مساحت	فروش کتاب در ماه
Spearman's rho	مساحت	Correlation Coefficient	1.000	-.186**
		Sig. (2-tailed)	.	.001
		N	293	292
	فروش کتاب در ماه	Correlation Coefficient	-.186**	1.000
		Sig. (2-tailed)	.001	.
		N	292	292
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

از این رو، کتابفروشی‌هایی که فضای بیشتری در اختیار دارند کتاب‌های بیشتری نیز در ماه می‌فروشند. از مسائل کلیدی دیگر در فروش کتاب، موقعیت جغرافیایی کتابفروشی است.

در حالی که کتابفروشی‌هایی هستند که نزدیک به صد عنوان کتاب دارند، بعضی‌ها نزدیک به 80000 عنوان کتاب در مجموعۀ خود نگهداری می‌کنند. روی‌هم‌رفته، 31 کتابفروشی کمتر از 1000 عنوان کتاب در مجموعۀ خود دارند و 156 مورد (یعنی بیش از نصف کتابفروشی‌ها) شمار عناوین کتاب‌هایشان کمتر از 5000 عنوان است. نزدیک به 75 درصد کتابفروشی‌ها (218 مورد) نیز کمتر از 10000 عنوان کتاب دارند.

ولی کتاب تنها محصولی نیست که در کتابفروشی‌ها به فروش می‌رسد. در سال‌های گذشته بسیاری از کتابفروشی‌ها افزون بر کتاب منابع دیگری نیز به مشتریانشان ارائه می‌کنند. هرچند این محصولات بیشتری فرهنگی هستند و به نوعی در پیوند با کتاب و کتابفروشی هستند. از کلیدی‌ترین محصولاتی که به نظر می‌رسد در کتابفروشی‌ها هست کتاب، لوازم تحریر، نشریه، نقشه، مواد چندرسانه‌ای، و بازی فکری هستند.

کلیدی‌ترین شیوۀ نیازسنجی که 59 درصد (173 مورد) از کتابفروشی‌ها از آن بهره می‌گیرند «پرسش از مشتریان» است. از این رو، کتابفروشی‌ها ممکن است از مشتریان خود در کتابفروشی پرسش کنند که چه منابعی نیاز دارند، به آنها پرسشنامه‌ای بدهند، یا آنکه با آنها تماس تلفنی یا مجازی بگیرند و از خواسته‌هایشان آگاهی یابند. روش کلیدی دیگر برای آگاهی از نیاز مشتریان «شمار درخواست‌ها برای منبعی خاص» است که 46 درصد کتابفروشی‌ها (134 مورد) از آن بهره می‌گیرند. به گفتۀ دیگر هرچه شمار درخواست‌ها برای منبعی خاص از سوی مشتریان بیشتر شود کتابفروشی‌ها تمایل بیشتری به تهیۀ آن خواهند داشت. از راه‌های دیگر آگاهی از نیاز مشتریان تحلیل لاگ فروش یا «شمار فروش منابع» است که دربردارندۀ 45 درصد کتابفروشی‌ها (132 مورد) است. نزدیک به دو درصد (هفت مورد) کتابفروشی‌ها نیز از روش‌های دیگری همانند مطالعۀ شخصی، پژوهش‌های پیشین، درک و تجربۀ خود از بازار، یا پیگیری انتشارات ناشران نیاز مشتریانشان را شناسایی می‌کنند. پیگیری انتشارات ناشران از این نظر دارای اهمیت است که می‌تواند گویای نیاز بازار باشد، با این تعبیر که ناشران نخست نیاز بازار را در نظر می‌گیرند سپس اقدام به چاپ منابع می‌کنند.

کلیدی‌ترین منبع آگاهی‌رسانی دربارۀ انتشار کتاب‌های تازه خود ناشران هستند. به گفتۀ دیگر 61 درصد کتابفروشی‌ها (177 مورد) انتشارات تازۀ ناشران را از خود ناشران می‌گیرند و از آنها آگاهی پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد اینترنت و شبکه‌های مجازی (56 درصد؛ 164 مورد) به همراه بازاریابان (56 درصد؛ 163 مورد) نقش همانندی در آگاهی‌رسانی کتابفروشان از انتشارات تازه دارند. با این حال، نقش توزیع‌کننده‌ها در این زمینه ناچیز است. تنها کمتر از یک سوم کتابفروشی‌ها (29 درصد؛ 83 مورد) انتشارات تازه را از طریق توزیع‌کننده‌ها دریافت می‌کنند.

استقبال مشتریان بیشترین تأثیر را بر تصمیم‌شان برای مجموعه‌سازی منابع دارد. بر این پایه، 22 درصد کتابفروشی‌ها (63 مورد) نخستین اولویتشان برای مجموعه‌سازی استقبال مشتریان است. در اولویت دوم «پرفروش بودن چاپ‌های پیشین» با دریافت 19 درصد پاسخ‌ها (56 کتابفروشی) تأثیرش چشم‌گیر است. «شهرت نویسنده» محوری است که در اولویت سوم با 22 درصد (64 کتابفروشی) جای گرفته است. نزدیک به 30 درصد کتابفروشی‌ها (87 مورد) نیز «شهرت ناشر» را به عنوان اولویت چهارم در مجموعه‌سازی منابع در نظر گرفته‌اند و سرانجام جدید بودن کتاب‌ها با دریافت 41 درصد پاسخ‌ها (121 کتابفروشی) کلیدی‌ترین عامل در اولویت پنجم بوده است. نزدیک به 87 درصد کتابفروشی‌های کشور (254 مورد) از سفارش‌های خود را به شکل تلفنی ثبت می‌کنند. نزدیک به 53 درصد (155 مورد) نیز سفارش‌های خود را به ویزیتورها به شکل حضوری می‌دهند و 22 درصد (63 مورد) نیز از بستر برخط برای ثبت سفارش‌هایشان بهره می‌برند. شبکه‌های اجتماعی مجازی همانند «تلگرام»، رایانامه، و سامانه‌های ثبت سفارش از کلیدی‌ترین ابزارهای برخط برای سفارش کتاب هستند. با این حال، کتابفروشی‌ها از شیوه‌های دیگری نیز برای سفارش بهره‌برداری می‌کنند (دو درصد؛ پنج مورد)؛ برای مثال، بعضی از کتابفروشی‌ها به شکل حضوری به پخش‌کننده‌ها سر می‌زنند یا به دفاتر ناشران مراجعه می‌کنند.

به نظر می‌رسد برای خرید منابع نیز کتابفروشی‌ها سه رویکرد اصلی در ایران در پیش گرفته‌اند. تهیۀ امانی، خرید قطعی، و مبادله سه رویکرد یا شیوۀ کلیدی در خرید منابع هستند که در کتابفروشی‌های کشور دیده می‌شود.

کسب‌وکار کتابفروشی‌ها به گونه‌ای است که نیروی انسانی آنها در پیوند مستقیم با مشتریان است. نیروی انسانی کتابفروشی‌ها از یک جنبۀ دیگر نیز با بسیاری از کسب‌وکارها متفاوت است، و آن دانشی است که کتابفروشان دربارۀ کتاب‌ها باید داشته باشند. بسیاری از مشتریانی که به یک کتابفروشی مراجعه می‌کنند شاید در خرید منبع مورد نیاز خود سردرگم و مردد هستند. از این رو، مشتریان معمولاً نیازشان را با نیروی انسانی شاغل در کتابفروشی‌ها در میان می‌گذارند.

نخستین مسئله‌ای که در پیوند با نیروی انسانی مطرح است، شمار افرادی است که در کتابفروشی‌ها کار می‌کنند. بیشتر کتابفروشی‌های کشور با یک یا دو نفر نیروی انسانی اداره می‌شوند. بر این پایه، نزدیک به 26 درصد کتابفروشی‌ها (76 مورد) با دو نفر نیروی انسانی اداره می‌شوند و آمار همانندی نیز دربارۀ کتابفروشی‌های تک‌نفره وجود دارد (26 درصد، 75 کتابفروشی).کتابفروشی‌های سه نفره با دریافت 16 درصد پاسخ‌ها (47 مورد) در جایگاه بعدی جای گرفته است. در نزدیک به 12 درصد کتابفروشی‌ها (35 مورد) نیز چهار نفر مشغول به کار هستند. نزدیک به نه درصد کتابفروشی‌ها (25 مورد) نیز گفته‌اند که پنج نفر نیروی انسانی در اختیار دارند. نزدیک به 10 درصد کتابفروشی‌ها نیز شمار نیروی انسانی خود را بیش از پنج نفر گزارش کرده‌اند. در این میان، پنج کتابفروشی (نزدیک به دو درصد) هستند که 20 نفر را به استخدام گرفته‌اند. ولی تمامی این نیروی انسانی تمام‌وقت نیستند.

نزدیک به 79 درصد (804 نفر) از نیروی انسانی شاغل در کتابفروشی‌های مشارکت کننده در پژوهش به شکل تمام‌وقت مشغول به کار هستند. از سوی دیگر، نزدیک به 21 درصد آنها (211) نفر به شکل پاره‌وقت کار می‌کنند. آنچنان که انتظار می‌رود بیشتر نیروی انسانی شاغل در این کسب‌وکار مرد هستند.

مدرک تحصیلی بیشتر نیروی انسانی شاغل در کتابفروشی‌ها از دیپلم تا کارشناسی است. بر پایۀ داده‌های گردآوری شده مدرک نزدیک به 37 درصد (356 نفر) از نیروی انسانی کارشناسی است و نزدیک به 34 درصد (324 نفر) نیز مدرک دیپلم یا کاردانی دارند. نزدیک به 15 درصد (146 نفر) نیز کارشناسی ارشد هستند و 12 درصد (114 نفر) مدرک تحصیلی‌شان زیر دیپلم است. در این میان، 24 نفر (2 درصد) از نیروی انسانی دارای مدرک دکتری هستند که 15 نفر آنها در نقش مدیر کتابفروشی فعالیت دارند.

با این حال، داده‌ها نشان می‌دهند که هنوز نزدیک به یک چهارم مدیران کتابفروشی‌ها مدرک دانشگاهی پایین‌تر از کارشناسی دارند.

نزدیک به 50 درصد (144 نفر) از مدیران کتابفروشی‌های کشور کارشناسی است. نزدیک به 22 درصد آنها (64 نفر) کارشناسی ارشد هستند و پنج درصدشان (15 نفر) نیز مدرک دکتری دارند. از سوی دیگر، سه درصد آنها مدرک تحصیلی دانشگاهی ندارند، 14 درصد (41 نفر) دیپلم هستند، و هفت درصد (21 نفر) نیز مدرکشان کارشناسی است.

تنها نزدیک به 23 درصد (68 مورد) از کتابفروشی‌ها برای نیروی انسانی خود امکان شرکت در دوره‌های آموزشی را فراهم کرده‌اند. در حالی که نیروی انسانی نزدیک به 77 درصد از کتابفروشی‌ها (225 مورد) از آموزش‌های کارگاهی در پیوند با کتابفروشی‌ها بهره‌مند نشده‌اند. با این حال، داده‌ها نشان می‌دهد که درصد کمی نیز که آموزش کارگاهی داشته‌اند در کارگاه‌هایی همانند فناوری‌های پایۀ رایانه، حسابداری، ویراستاری، مشتری‌مداری، بازاریابی، و فروش شرکت داشته‌اند.

اگرچه هنوز بعضی از کتابفروشی‌های کوچک و متوسط از نرم‌افزارهای تجاری برای مدیریت فروش و حسابداری خود بهره نگرفته‌اند، ولی بسیاری از کتابفروشی‌های دیگر استفاده از چنین نرم‌افزارهایی را مفید پنداشته‌اند. تجزیه و تحلیل یافته‌های گردآوری شده نشان می‌دهد که بیش از دوسوم کتابفروشی‌ها (200 کتابفروشی؛ 68 درصد) از یک نرم‌افزار رایانه‌ای برای مدیریت فروش و حسابداری کسب‌وکار خود بهره می‌گیرند. بیش از 77 درصد کتابفروشی‌هایی که نرم‌افزار مدیریت فروش و حسابداری دارند (154 مورد) تنها از پنج نرم‌افزار رایج بهره‌برداری می‌کنند و 23 درصد دیگر (46 کتابفروشی) از دیگر ابزارها استفاده می‌کنند. «نرم‌افزار حسابداری نیک» از محصولات شرکت «نیک‌پردازش پارسیان» در نزیک به 36 درصد از کتابفروشی‌ها (72 مورد) پیاده‌سازی شده است. «نرم‌افزار فروش تخصصی کتاب ایده» از محصولات شرکت «ایده‌گستران» با 14 درصد (28 مورد) در ردیف دوم جای گرفته است و نرم‌افزارهای «جامع تجارت رادین» از محصولات شرکت «مشاوره و مهندسی انفورماتیک شایا»، «کوثر» از محصولات شرکت «کوثر سامانه پرداز»، و «هلو» از محصولات «گروه شرکت‌های طرفه‌نگار» نیز به ترتیب بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند. از زیرساخت‌های کلیدی دیگر بخش فناوری دسترسی به اینترنت است.

در حالی که بخش چشم‌گیری از کتابفروشی‌ها (69 درصد؛ 201 مورد) خدمات مبتنی بر تلفن همراه دارند، 31 درصد آنها (91 کتابفروشی) تا کنون توجهی به این خدمات نداشته‌اند. یافته‌های آزمون آماری «خی دو» در جدول ‏4–8 نشان می‌دهند که بین بهره‌گیری از خدمات مبتنی بر تلفن همراه و رضایت از میزان فروش کتاب مثبت و معنادار نیست (sig>0.05).

نزدیک به 59 درصد از کتابفروشی‌ها (173 مورد) تمایلی به راه‌اندازی وب‌سایت اختصاصی برای کتابفروشی نداشته‌اند. با این حال، نزدیک به 41 درصد آنها (120 مورد) وب‌سایت اختصاصی خود را راه‌اندازی کرده‌اند. ولی کتابفروشی‌ها چه محتوایی در وب‌سایت خود ارائه می‌دهند. همان طور که در نمودار ‏4–36 نمایش داده شده است، کتابفروشی‌ها چهار گونه محتوای کلیدی در وب‌سایت‌های خود پوشش می‌دهند: معرفی کتابفروشی، معرفی کتاب، امکان فروش کتاب، و باشگاه مشتریان.

تقریباً همۀ کتابفروشی‌هایی که از شبکه‌های اجتماعی بهره‌برداری می‌کنند از «تلگرام» استفاده می‌کنند (98 درصد؛ 260 کتابفروشی). نزدیک به 64 درصد کتابفروشی‌ها (169 مورد) نیز روی شبکۀ «اینستاگرام» فعالیت‌های در پیوند با کتابفروشی را پی می‌گیرند. شبکۀ اجتماعی «فیسبوک» نیز از دیگر شبکه‌های رایج در بین کتابفروشی‌ها است (13 درصد؛ 34 مورد). نزدیک به نه درصد کتابفروشی‌ها (24 مورد) نیز از «واتس‌اپ» بهره می‌گیرند و کمتر از نیم درصد آنها (یک مورد) نیز «تویتر» را تریج می‌دهند. ولی کتابفروشی‌ها چه بهره‌ای از شبکه‌های اجتماعی برخط در راستای پیشبرد اهداف کتابفروشی می‌برند.

نزدیک به 41 درصد کتابفروشی‌ها (117 مورد) ماهانه حداکثر تا 1000 جلد کتاب می‌فروشند. نزدیک به 22 درصد آنها (62 کتابفروشی) بین 1001 تا 10000 جلد کتاب می‌فروشند و 27 درصد (76 مورد) نیز از 10001 تا 50000 جلد کتاب. نزدیک به هشت درصد کتابفروشی‌ها (24 مورد)، که کتابفروشی‌های بزرگی به شمار می‌روند بین 50001 تا 100000 جلد کتاب می‌فروشند و تنها کمتر از دو درصد آنها (7 کتابفروشی) بیش از 100001 جلد کتاب در ماه به مشتریانشان می‌فروشند.

نزدیک به 42 درصد از کتابفروشی‌ها (124 مورد) کم‌ترین سطح رضایت را از فروش خود ابراز کرده‌اند. نزدیک به 30 درصدشان (85 کتابفروشی) نیز از فروش خود رضایت کمی دارند. نزدیک به 24 درصد کتابفروشی‌ها (71 مورد) «تا حدی» از فروششان رضایت دارند و چهار درصد (11 مورد) نیز از فروش کتاب «زیاد» رضایت دارند. این در حالی است که گزینۀ «بسیار زیاد» تنها یک پاسخ (کمتر از سه دهم درصد) دریافت کرده است.

نزدیک به 20 درصد کتابفروشی‌ها (60 مورد) از معافیت مالیاتی دولت بهره‌مند بوده‌اند. نزدیک به هشت درصد (22 مورد) از خدمات بیمه‌ای بهره گرفته‌اند. نزدیک به شش درصد از آنها (17 کتابفروشی) نیز یارانۀ مستقیم دریافت کرده‌اند و سه درصد (8 کتابفروشی) از تخفیف‌های خدمات پستی بهره‌برداری کرده‌اند. این در حالی است که تنها یک درصد آنها (4 کتابفروشی) از وام و یک درصد (3 مورد) نیز از تخفیف‌های انرژی برخوردار بوده‌اند.

به نظر می‌رسد میزان رضایت از حمایت‌های دولتی بر رضایت از فروش کتاب تأثیر دارد. یافته‌های آزمون آماری «اسپیرمن» در جدول ‏4–9 نشان می‌دهند که این ارتباط به لحاظ آماری در سطح 99 درصد اطمینان معنادار است (sig<0.01).

جدول ‏4–9. ارتباط بین رضایت از حمایت‌های دولتی و رضایت از میزان فروش کتاب

نزدیک به 69 درصد کتابفروشی‌ها (201 مورد) خدمات فروش غیرحضوری به مشتریان خود ارائه می‌کنند، در حالی که 83 درصد آنها (234 کتابفروشی) این خدمات را در افزایش فروش کتاب تأثیرگذار می‌دانند. منظور از فروش غیرحضوری کتاب، فروش از طریق اینترنت یا ارسال کتاب با پست برای مشتری است. تنها شش درصد کتابفروشی‌ها (19 مورد) در مجموعۀ خود کافی‌شاپ دارند و 68 درصد (187 کتابفروشی) گمان می‌کنند که این مسئله می‌تواند در افزایش فروش کتاب تأثیرگذار باشد. از خدمات دیگری که کتابفروشی‌ها می‌توانند فراهم کنند، ملزم کردن نیروی انسانی خود به راهنمایی مشتریان است. داده‌ها نشان می‌دهد که 62 درصد از کتابفروشی‌ها (176 مورد) چنین خدمتی به مشتریانشان ارائه می‌کنند، ولی 91 درصد آنها (257 کتابفروشی) گمان می‌کنند این خدمت می‌تواند در افزایش فروش کتاب تأثیر بگذارد.

در بخشی از پرسشنامه از پاسخ‌دهندگان خواسته شده بود تا دیدگاه خود را دربارۀ آیندۀ کتابفروشی‌ها در کشور بگویند. بی‌تردید نگرش کتابفروشان نسبت به آیندۀ کتابفروشی در کشور بر کسب‌وکار آنها تأثیرگذار خواهد بود.

 

 

نمودار ‏4–55. ابر واژگانی آیندۀ کتابفروشی‌ها

1-3. پیشنهادهای کاربردی

یافته‌های این پژوهش می‌تواند منبع الهامی برای سیاستگذاران و متولیان صنعت نشر و به ویژه کتابفروشی‌ها در کشور باشد. اگرچه ترجمۀ این یافته‌ها به راهکارها و سیاست‌های کارآمد را سیاستگذاران بهتر می‌دانند، ولی پیشنهادهایی کاربردی نیز می‌توان در اینجا آورد:

¨     پشتیبانی از پژوهش در حوزۀ کتابفروشی‌ها

آن‌چنان که در فصل دوم و بررسی نوشته‌ها مشخص است و یافته‌های این پژوهش نشان داد پژوهش‌های در پیوند با کتابفروشی‌ها در کشور کافی نیست. شمار پژوهش‌های دانشگاهی که با دیدی آکادمیک به موضوع کتابفروشی‌ها پرداخته باشند به نسبت گستردگی این کسب‌وکار چندان کارآمد نبوده است و بیشتر نوشته‌های در پیوند با این حوزه در مجله‌های غیردانشگاهی و در قالب خبر، گزارش، و یادداشت منتشر شده‌اند. نشریه‌ای همانند «کتاب هفته» بیشتر این نوشته‌ها را منتشر کرده است.

¨     ایجاد سامانۀ کتابفروشی‌های کشور

با لطف فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی مدیریت اطلاعات کتابفروشی‌ها امروزه بسیار آسان‌تر و کارآمدتر از گذشته است. با ابزارهایی که امروز در دسترس است به راحتی می‌توان سامانه‌ای برای گردآوری داده‌های گوناگون مرتبط با کتابفروشی‌ها ایجاد کرد. اگرچه در حال حاضر مؤسسۀ خانۀ کتاب «بانک اطلاعاتی کتابفروشان» را توسعه داده ولی داده‌هایی که از طریق این سامانه گردآوری می‌شوند محدود است و دید جامعی نسبت به کتابفروشی‌های کشور به دست نمی‌دهد. به نظر می‌رسد ایجاد یک سامانۀ جامع برای کتابفروشی‌های کشور می‌تواند در دستور کار متولیانی چون مؤسسۀ خانۀ کتاب قرار گیرد. نخستین گام در طراحی چنین سامانه‌ای تعریف فراداده‌های کاربردی برای بازنمایی کتابفروشی‌های کشور است. با ایجاد این سامانه می‌توان خدمات گوناگونی به کاربران و خود کتابفروشی‌ها ارائه کرد. برای مثال، از خدمات جالبی که می‌تواند در این سامانه پیش‌بینی شود مکان‌یابی مبتنی بر نقشه است که امروزه بسیار مورد توجه کاربران قرار گرفته است. «انجمن کتابفروشی‌های کانادا» نمونۀ این خدمت را در پیوند findabookstore.ca و «انجمن کتابفروشی‌های آفریقای جنوبی» نیز در پیوند sabooksellers.com/bookshops چنین خدمتی را راه‌اندازی کرده‌اند.

¨     سازماندهی حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم دولت از کتابفروشی‌ها

آن‌چنان که در پیشنهادهای مطرح شده برای بهبود وضعیت کتابفروشی‌ها نیز مطرح شده است، دولت باید پا به میدان بگذارد و طیفی از حمایت‌های حساب‌شده را برای رونق کسب‌وکار کتابفروشی پیشنهاد دهد. بی‌تردید خود کتابفروشان نیز باید در جلساتی که به این منظور برگزار می‌شوند حضور داشته باشند و دیدگاه‌هایشان را طرح کنند. اگرچه بعضی از حمایت‌ها اکنون به شکل آیین‌نامه درآمده و کتابفروشان از آنها بهره‌مند می‌شوند، ولی به نظر می‌رسد همۀ کتابفروشی‌ها نتوانسته‌اند از آنها بهره‌مند شوند. از این رو، پیش‌بینی ابزارها و سازوکاری برای بررسی میزان استفاده از این حمایت‌ها، رضایت کتابفروشان، و تأثیر آنها بر کسب‌وکار کتابفروشی به نظر ضروری می‌رسد.

¨     تشویق به مشارکت

از چالش‌هایی که بازار کتابفروشی‌های کشور با آن مواجه است نداشتن انجمن یا صنفی است که همه یا بیشتر کتابفروشی‌ها را تحت پوشش قرار دهد و اطلاعات آنها را گردآوری کند. به نظر می‌رسد تا کنون کوشش کارآمدی برای تشویق کتابفروشی‌ها در این زمینه انجام نشده است. با ارائۀ خدمات و بسته‌های تشویقی می‌توان کتابفروشی‌ها را به این سمت تشویق کرد. حتی در ایجاد سامانۀ کتابفروشی‌های کشور نیز باید چنین سیاست‌هایی در پیش گرفت. از آموزش گرفته تا تبلیغ کتاب و کتابفروشی گستره‌ای از خدماتی است که می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.

¨     برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی

از چالش‌های کلیدی دیگری که هم در یافته‌ها گفته و هم در مصاحبه با سیاستگذاران مشخص شد حرفه‌ای نبودن کتابفروشان کشور است. به گفتۀ دیگر بسیاری از کتابفروشان به صورت حرفه‌ای در فروش کتاب متخصص نیستند و برایشان اهمیت ندارد که کتاب بفروشند یا کالایی دیگر. در صورتی که فروش کتاب با کالاهای دیگر بسیار متفاوت است. از این رو، پیشنهاد می‌شود متولیان و سیاستگذاران کتابفروشی در کشور دوره‌هایی آموزشی برای آموزش کتابفروشان برگزار کنند. محتوای این دوره‌ها باید گستره‌ای از موضوع‌ها را دربرگیرد. در جدول ‏5–3 شماری از دوره‌هایی که می‌توان برگزار کرد آمده است.

جدول ‏5–3. دوره‌های تخصصی برای کتابفروشان

در جدول ‏5–3 شماری از دوره‌های تخصصی که می‌توان برای آموزش کتابفروشان ارائه کرد آمده است. باید توجه داشت که این دوره‌ها صرفاً جنبۀ تخصصی فروش کتاب را پوشش می‌دهند و دوره‌های عمومی همانند مدیریت استراتژیک، مدیریت مالی، و غیره را در بر نمی‌گیرند. اکنون تنها «اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران» یک دورۀ آموزشی کلی با عنوان «دوره آموزش کتاب­ فروشی»[4] برگزار می‌کند که به نظر نمی‌رسد بتواند تمامی جوانب تخصصی فروش کتاب در فضای کنونی را پوشش دهد.

¨     انتشار نشریۀ کتابفروش

اگرچه نشریۀ «کتاب هفته»[5] از انتشارات «مؤسسۀ خانۀ کتاب»، «خبرنامۀ صنعت نشر»[6] از انتشارات «اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران»، و «ماهنامه جهان كتاب»[7] از انتشارات «مؤسسۀ فرهنگی ـ هنری جهان کتاب» بعضی از مسائل در پیوند با کتابفروشی‌ها را پوشش داده‌اند ولی به نظر می‌رسد، با توجه به گسترۀ وسیع بازار کتاب، طراحی و راه‌اندازی یک نشریۀ تخصصی در حوزۀ کتابفروشی‌ها می‌تواند به کتابفروشان در راستای آگاهی و بروز ماندن در این زمینه یاری رساند. چنین نشریه‌ای می‌تواند هم به پیشبرد سیاستگذاری‌ها درست کمک کند و هم همگرایی بیشتری در میان کتابفروشی‌های کشور ایجاد کند. «مؤسسۀ خانۀ کتاب» یا «اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران» می‌توانند متولی طراحی و انتشار چنین نشریه‌ای باشند.

¨     راه‌اندازی انجمن کتابفروشان ایران

از دیگر چالش‌های کلیدی در حوزۀ کتابفروشی در کشور نداشتن انجمن یا صنفی توانمند و کارآمد در حوزۀ کتابفروشی در کشور است. از کلیدی‌ترین تشکل‌هایی که در حال حاضر فعالیت دارد «اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران» است که کمتر از پنجاه درصد کتابفروشی‌های تهران را پوشش می‌دهد. بی‌تردید راه‌اندازی انجمن کتابفروشان ایران می‌تواند پیگیر بسیاری از چالش‌های کتابفروشی در کشور باشد و در سیاستگذاری‌های این حوزه نقش مهمی بازی کند.

¨     تقویت زنجیرۀ تأمین صنعت نشر

بر پایۀ یافته‌های پژوهش بسیاری از کتابفروشی‌های کشور (نزدیک به 57 درصد) به طور میانگین کمتر از 50 درصد منابعشان را به واسطۀ توزیع‌کنندگان تأمین می‌کنند و ترجیح می‌دهند با خود ناشران به شکل مستقیم کار کنند و روش‌های جایگزینی برای تهیۀ کتاب بیابند. این امر می‌تواند زنجیره‌ای که سال‌های سال کار کرده و نقشش تثبیت شده است را با چالش‌هایی روبه‌رو سازد. به نظر می‌رسد باید سیاست‌های دقیقی در این زمینه برای تقویت جایگاه هریک از حلقه‌های زنجیرۀ تأمین صنعت نشر طراحی و تدوین شود.

¨     باشگاه مشتریان

امروزه یکی از کلیدی‌ترین اجرای مدل کسب‌وکار ارتباط با مشتریان است. اگر کسب‌وکاری نتواند این ارتباط را به خوبی و کارآمد مدیریت کند احتمال موفقیتش بسیار کاهش خواهد یافت. به ویژه آنکه رقابت از ویژگی‌های فضای کسب‌وکار امروز است. یافته‌های پژوهش نشان داد که ارتباط با مشتریان در کتابفروشی‌ها به شکل کارآمدی مدیریت نمی‌شود. ایجاد پلتفورمی برای ترغیب کتابفروشی‌ها به بهره‌گیری از باشگاه مشتریان می‌تواند راهکار خوبی برای هدایت آنها به سمت مدیریت ارتباط با مشتریان باشد.

¨     راه‌اندازی پایگاه آگاهی‌رسان کتاب‌های تازه

برای داشتن یک صنعت نشر پویا که کتابفروشی‌ها آخرین حلقۀ این زنجیر هستند، این بنگاه‌ها نیازمند آگاهی از تازه‌ترین انتشارات در کشور هستند. یافته‌ها نشان داد که این آگاهی‌رسانی به شکل درست و نظام‌مندی انجام نمی‌شود. به نظر می‌رسد نهادهایی همانند مؤسسۀ خانۀ کتاب می‌توانند در ایجاد پایگاهی برای آگاهی‌رسانی کتاب‌های تازه منتشر شده به صنعت نشر یاری رسانند. از آنجا که مؤسسۀ خانۀ کتاب برای ارائۀ مجوزهای لازم به ناشران نسخه‌هایی از کتاب‌های آنها را دریافت می‌کند به نظر نمی‌رسد ایجاد چنین پایگاهی نیازمند منابع چشم‌گیری باشد.

1-4. کتابشناسی

آذرنگ، عبدالحسین (1378 الف). کتابفروشی حلقه دیگری از زنجیره بحرانی کتاب. بخارا، (5)، 91-100.

آذرنگ، عبدالحسین (1378 ب). کتابفروشی‌ها، هر چه بلندتر و معظم تر! بخارا، (5)، 374-376.

آذرنگ، عبدالحسین (1380). گام‌های اصلی در نشر کتاب. تهران: اتحادیّۀ ناشران و کتاب‌فروشان.

آذرنگ، عبدالحسین (1381). مبانی نشر کتاب. تهران: سمت.

آذرنگ، عبدالحسین (1392). حذف یا اصلاح و بقا؟ (پخش کتاب در ایران). بازیابی شده از cgie.org.ir/fa/news/24401 (دسترسی 6 اردیبهشت 1396).

ابراهیمی، ابوالقاسم، علوی، سید مسلم، نجفی سیاهرودی، مهدی، کشاورز، فاطمه (1393). بررسی عوامل مؤثر بر خرید کتاب‌های مذهبی با تاکید بر عناصر آمیخته بازاریابی کتب مذهبی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 67، 107-134.

اتاق اصناف ایران (1395). رئیس اتحادیۀ ناشران و کتاب‌فروشان خبر داد: کاهش تعداد کتابفروشی‌ها در سطح شهر تهران. بازیابی شده از otaghasnafeiran.ir/fa/newsagency/1395/16923 (دسترسی 21 فروردین 1396).

اعتماد (1394). مرور/ وضعیت کتابفروشی‌های تعطیل شده و رو به تعطیلی. بازیابی شده از etemadnewspaper.ir/?News_Id=33514 (دسترسی 21 فروردین 1396).

انتظاری، علی (1381). آمارنامۀ کتابفروشی‌ها. بازیابی شده از ganj.irandoc.ac.ir/articles/366234 (دسترسی 25 فروردین 1396).

اوصیاء، فاطمه بیگم (1384). بررسی وضعیت نشر و توزیع کتاب در استان مازنداران طی سال‌های 1378-1382. بازیابی شده از ganj.irandoc.ac.ir/articles/109756 (دسترسی در 8 اردیبهشت 1396).

پخش کتاب: شیوه‌ها، مشکلات، راحل‌ها (1384). جهان کتاب، 98، 4-9.

تاریخچۀ کتاب فروشی‌های تهران: مختصری از تاریخچۀ کتاب‌فروشی‌های تهران (1390). بازیابی شده از article.tebyan.net/189750 (دسترسی 6 اردیبهشت 1396).

تبریزی و دیگران. (1394). مرجع نشر ایران 1394: اطلاعات ناشران، کاغذفروشی‌ها، لیتوگرافی‌ها، چاپخانه‌ها، صحافی‌ها، کتاب‌فروشی‌ها، مراکز پخش، تصویرگران، طراحان گرافیک، ناشران الکترونیک.تهران: خانۀ کتاب.

جلائی، محمد (1394). بررسی وضعیت کتاب‌های الکترونیک؛ خواندن، دیجیتالی یا کاغذی؟. بازیابی شده از jahaneghtesad.com (دسترسی 6 اردیبهشت 1396).

حاتمی، محمدرضا (1391). وقتی کتابفروشی‌ها از ساندویچی‌ها کمتر باشند. کتاب هفته 335، 13.

حسنی، محمدرضا (1378). بررسی وضعیت نشر کتاب در استان خراسان (1373-1377) و ترسیم وضعیت مطلوب. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس. بازیابی شده از ganj.irandoc.ac.ir/articles/14359 (دسترسی در 8 اردیبهشت 1396).

حق‌پرست، محبوبه (1389). بررسی نظرات کتاب‌فروشان در رابطه با ایجاد و راه‌اندازی یک سرویس آنلاین خرده‌فروشی کتاب در ایران. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه اصفهان. بازیابی شده از ganj.irandoc.ac.ir/articles/532205 (دسترسی 25 فروردین 1396).

حیاتی، زهیر (1358). توزیع کتاب در ایران. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران. بازیابی شده از ganj.irandoc.ac.ir/articles/6379 (دسترسی 8 اردیبهشت 1396).

حیدری، ابراهیم (1390). بررسي مشکلات اعضاي شرکت تعاوني توزيع‌کنندگان کتاب تهران. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران شمال.

خ‍ادم‍ی‍ان‌، طل‍ی‍ع‍ه‌ (1396). توزیع کتاب در ایران: ویژگی‌ها، سازوکارها، و راه‌های توانمندسازی. زیرنظر علی‌اصغر سیدآبادی؛ [به سفارش] دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. تهران : خانه کتاب.

دنیای اقتصاد (1393). بازار کتاب و آیندۀ صنعت نشر در ایران. بازیابی شده از donya-e-eqtesad.com/news/795070/ (دسترسی 21 فروردین 1396).

رسولی، بهروز (1395). رویکردهای روش‌شناسی - رویکرد کمی. پژوهشکار. بازیابی شده از research.irandoc.ac.ir/?cat=9&subcat=4&catTitle=%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4&subcatTitle=%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AD%DB%8C%20%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4 (دسترسی 01 تیرماه 1396).

رسولی، بهروز، حیدری، ابراهیم، کاظمی، حمید، و علیپور حافظی، مهدی (1395). ﻓﺮوﺷـﮕﺎه‌ﻫـﺎي ﺑـﺮﺧﻂ ﮐﺘـﺎب در اﯾـﺮان: ﺧـﻮﻧﯽ ﺗـﺎزه در رگ ﺗﻮزﯾﻊ. ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪ ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ 5(18).

رسولی، بهروز، کاظمی، حمید، علیپور حافظی، مهدی، و حیدری، ابراهیم (1396). بررسی موانع و چالش‌های توسعۀ فروشگاه‌های برخط کتاب در ایران: دیدگاه مدیران. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 29(3).

رضایی، جمشید (1388). نگاهی به مشکلات پخش کتاب در ایران. کتاب ماه کلیات، 140، 14-23.

رضایی، محسن، رشیدی، شهریار، تنکابنی، سید علی (1381). طراحی و بهینه‌سازی نظام توزیع کتاب در ایران. تهران: ملیکا.

سرافرازی، قاسم (1391). فروشگاه‌های اینترنتی کتاب و تأثیر فعالیت مخاطبان بر فروش محصولات این فروشگاه‌ها. کتاب مهر، 5، 90-103. بازیابی شده از fa.journals.sid.ir/ViewPaper.aspx?ID=225176 (دسترسی 25 فروردین 1396).

سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه (1387). روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: نشر آگه.

شاوردی، میثم (1391). مروری بر چالش‌های کتاب الکترونیک در صنعت نشر و فعالیت‌های انتشارات سورۀ مهر در حوزۀ دیجیتال‌سازی محصولات. کتاب مهر، 5، 104-127.

شریف یار (2012). فرایند نشر. بازیابی شده از book.sharifyar.com/publishing-process (دسترسی 21 فروردین 1396).

صاحب‌الزمانی، ناصر (1347). اقتصاد بیمار کتاب. تهران: اتحادیۀ ناشران و کتاب‌فروشان.

صائمی، سیدرضا (1383). نگاهی آماری به وضعیت کتاب فروشی‌های کشور. روزنامۀ شرق. بازیابی شده از iiketab.com/images/files/Arts/mg78.htm (دسترسی 21 فروردین 1396).

فرهنگ‌نیا، زهرا (1394). مرگ کتابفروشی‌ها. ماهنامۀ شهر کتاب.بازیابی شده از bookcitymag.ir (دسترسی 21 فروردین 1396).

قدس آنلاین (1393). نگاهی به روش معیوب توزیع کتاب در گفت‌وگو با کارشناسان: تعداد ناشران کشور از کتابفروشی‌ها بیشتر است. بازیابی شده از qudsonline.ir/news/224410 (دسترسی 21 فروردین 1396).

قلعه‌نوی، آزاده (1392). وضعیت تولید، عرضه و تقاضای کتاب در بازار نشر مشهد. کتاب مهر، 9: 8-21.

کاظمخوه، زینب (1389). چرا کتاب‌ها در ایران دیده نمی‌شوند؟ جدول کتابفروشی‌ها و ناشران در ایران. بازیابی شده از shafaf.ir/fa/news/43076 (دسترسی 21 فروردین 1396).

کمالی، کمال (1386). نشر و توزیع کتاب در خوزستان: چالش‌ها و راهکارهای پیش‌رو. صنت نشر، (11 و 12)، 27. بازیابی در تاریخ 12 خرداد 1396 از http://www.nasheran.org/images/11-12.pdf

محبوب، سیامک (1391). کتابخانه‌هاي عمومي و سرانه مطالعه. تحقيقات اطلاع‌رساني و كتابخانه‌هاي عمومي، 18(1)، 117-133.

محبی، مریم، شفیعی سروستانی، مریم (1391). تبیین و بررسی خرده‌فروشی اینترنتی در فرایند توزیع کتاب. بازیابی شده از sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/10001913910502.pdf (دسترسی 21 فروردین 1396).

محسنی، حمید (1381). نشر دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی. بازیابی شده از portal.nlai.ir/daka (دسترسی 21 فروردین 1396).

مختاری اسکلی، حمیدرضا و رسولی، بهروز (1395). رویکردهای روش‌شناسی - رویکرد کیفی. پژوهشکار. بازیابی شده از research.irandoc.ac.ir/?cat=9&subcat=4&id=163&catTitle=%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AD%D9%84%20%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4&subcatTitle=%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AD%DB%8C%20%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4&Title=%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C%20%D9%88%20%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%20%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%20%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%8C (دسترسی 01 تیرماه 1396).

میزگرد بازار کتاب؛ رشد تولید و بحران توزیع. (1382). کتاب ماه کلیات، 66، 12-25.

یونسکو (1381). فن نشر کتاب. ترجمۀ محسن مدیر شانه‌چی. تهران: سمت.

Anderson,C.B., Duffy, J.A. (1969). A manual on bookselling. New York: ABA.

Babbie, E. R. (2015). Survey research methods. Sage publications.

Campbell, D. T. and Fiske, D. W. (1959). Convergent and discriminant validation by the multitrait - multimethod matrix. Psychological Bulletin, 56(2), 81-105. Retrieved April 6, 2012 from http://www.psych.umn.edu/faculty/waller/classes/meas08/Readings/CFMTMM.pdf

Creswell, J. W. (2014). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Sage publications.

Dujardin, C. (2005). New challenges of the book retail industry. Master thesis. Jonkoping university. www.diva-portal.org/smash/get/diva2:3863/FULLTEXT01.pdf (accessed April 24, 2017).

Economist. (2013).The future of the bookstore: a real cliffhanger. Retrieved from http://www.economist.com/blogs/prospero/2013/02/future-bookstore (accessed April 26, 2017).

Gerden, E. (2015). Russian Gov’t offers support for bookstores. Retrieved from http://publishingperspectives.com/2015/06/russian-govt-offers-support-for-bookstores/ (accessed May 14, 2017).

Greco, A. N. (2005). The book publishing industry. London: LEA.

Hawkins, R. (2012). Indies international: the challenges of bookselling in France, Germany, and the UK. Retrieved from http://www.bookweb.org/news/indies-international-challenges-bookselling-france-germany-and-uk (accessed May 14, 2017).

IBISworld. (2017). E-book publishing: market research report. Retrieved from https://www.ibisworld.com/industry/e-book-publishing.html (accessed April 26, 2017).

Independent. (2011). Do bookshops have a future?. Retrieved from http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/features/do-bookshops-have-a-future-2240874.html (accessed April 24, 2017).

International publishing association (IPA). (2014). IPA country report: Spanish book market data. Retrieved from https://www.internationalpublishers.org/images/reports/2014/ipa-country-report-spain-book-market.pdf (accessed April 29, 2017)

International publishing association (IPA). (2014). Annual report. Retrieved from https://www.internationalpublishers.org/images/reports/2014/IPA-annual-report-2014.pdf (accessed April 24, 2017).

Islamic bookselling. (2017). Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Bookselling#Islamic_bookshops (accessed April 9, 2017).

Jarrard, S. (2017). Retail sales at bookstores down in december, up in 2016. Retrieved from http://bookweb.org/news/retail-sales-bookstores-down-december-2016-35625 (accessed April 24, 2017).

Jentetics, K. (2015). Ebook pricing strategy guide- how to do it right. Retrieved from https://publishdrive.com/ebook-pricing-strategy/ (accessed April 24, 2017).

Kauffman, R.J., and Lee, D. (2004). Price rigidity on the internet: new evidence from the online bookselling industry. Retrieved from http://aisel.aisnet.org/icis2004/68/ (accessed April 15, 2017).

Kozlowski, M. (2017). The state of the European Ebook market. Retrieved from http://goodereader.com/blog/e-book-news/the-state-of-the-european-ebook-market (accessed April 26, 2017).

Marashi, A. (2015). Print culture and its publics: a social history of bookstores in Tehran. Int. J. Middle east stud., 47: 89-108.

Meredith, D. (2008). Book promotion guide. https://news.illinois.edu/about_staff/media_training/Book_Promotion_Guide.pdf (accessed May 15, 2017).

Ming-feng, W., Shan, LU, Juan, Q. (2011). The impact of online shopping on urban retail space: a case study of book store. Retrieved from http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-JJDL201011017.htm (accessed April 15, 2017).

Morris, A. (2015). A Practical Introduction to In-depth Interviewing. SAGE.

Muijs, D. (2010). Doing quantitative research in education with SPSS. Sage.

Nielsen .(2016). 2015 US book industry year-end review. Retrieved from http://www.nielsen.com/us/en/insights/reports/2016/2015-us-book-industry-year-end-review.html (accessed April 9, 2017).

Paper-Republic (2011). Government support for China’s privately-owned book stores. Retrieved from https://paper-republic.org/news/newsitems/151/ (May 14, 2017).

Peterson, V. (2017). Types of booksellers: a survey of where books are sold. Retrieved from https://www.thebalance.com/types-of-booksellers-a-survey-of-where-books-are-sold-2800165 (accessed April 9, 2017).

Smith, D.C. (1966). A guide to book-publishing. New York: R.R. Bowker.

Wischenbart, R. (2015). The business of books 2015: an overview of market trends in north America, Europe, Asia and Latin America. Retrieved from http://www.book-fair.com/pdf/buchmesse/wp_the_business_of_books_2015.pdf (accessed April 9, 2017).

World Cities Culture Forum (2017). Number of bookshops per 100.000 population. Retrieved April 10, 2017 from worldcitiescultureforum.com/data/number-of-bookshops-per-100.000-population

Yang, L. (2009). The effect of internet in the book retail market. Asian social science 5(2): 90-92. Retrieved from http://www.ccsenet.org/journal/index.php/ass/article/viewFile/451/416 (accessed April 9, 2017).

 

---

[1] این نوشته بخش کوتاهی از یافته‌های طرح «بررسی وضعیت کتابفروشی‌های کشور» است که به سفارش دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و کتابخوانی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده است. یافته‌های کامل این طرح در این دفتر در دسترس است.

[2] amar.org.ir

[3] amar.org.ir/Portals/0/result%20951221.pdf

[4] nasheran.org/index.php/2012-10-22-06-16-45/2013-09-30-06-27-28

[5] ketabhafteh.ir

[6] nasheran.org/index.php/2012-05-21-07-34-47/2012-10-22-06-57-36

[7] jahaneketab.ir