کتابخانه تخصصی و کتابدار تخصصی

دکتر محمدرضا قانع، عضو هیئت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری

کتابخانه‌های تخصصی شامل کتابخانه‌های دولتی و غیردولتی هستند که به سازمان‌ها با اهداف گوناگون مانند بهداشتی، حقوقی، خدماتی و یا مشاغل خدمت می‌کنند. این کتابخانه‌ها به‌عنوان مراکز خدمات اطلاعاتی یا واحدهای تحقیقاتی شناخته می‌شوند که هدف اصلی و عملکرد سازمان مادر را نیز توصیف می‌کنند.

کتابخانه‌های تخصصی خدمات خود را در یک یا چند موضوع خاص به متخصصان موضوع ارائه می‌دهند. آن‌ها برای پشتیبانی از اهداف و مأموریت‌های سازمان حمایت‌کننده خود، توسعه‌یافته‌اند و مجموعه‌ها و خدمات آن‌ها بیشتر در جهت تأمین نیازهای اطلاعاتی و پژوهشی جامعه هدف است. برای این منظور این کتابخانه ­ها باید با نیازهای کاربران خود مرتبط باشند و با برنامه‌های استراتژیک تحول بنیادی ایجاد کنند. انتظار از کتابخانه تخصصی در زمان حاضر تا حد زیادی به سازمان‌ها، شرکت‌ها و صنایع وابسته است. ازاین‌رو، نیازهای اطلاعاتی علاوه بر تأثیرگذاری بر مسئولیت‌های کتابخانه و کتابداران، طراحی فیزیکی و مکانی کتابخانه را می‌تواند دستخوش تغییر نماید. این تغییرات با توجه به فضای مجازی و دسترسی برخط به اطلاعات برای مدیریت این‌گونه کتابخانه‌ها قابل‌تأمل است. بنابراین، برای پاسخگویی به نیازهای موجود، نقش کتابداران در کتابخانه‌های تخصصی بااهمیت و یک نقش مهارتی و فناورانه خواهد بود.

منطقی است اگر کتابدار را در چارچوب قفسه‌های کتاب تصور نکنیم و به‌عنوان فردی که صرفاً اطلاعات سازمان یا شرکت را بایگانی می‌کند، دیده نشود. امروزه متخصصان اطلاعات (کتابداران) از فناوری‌های مرتبط شناخت و آگاهی دارند. بنابراین، از آخرین فناوری اطلاعات برای جمع‌آوری، تجزیه‌وتحلیل و انتشار دانش، فعالانه برای تصمیم‌گیری استراتژیک استفاده می‌کنند. در این رابطه تشخیص اطلاعات درست از نادرست درحالی‌که ضرورت دارد، مسئولیت بزرگی است. درنتیجه در شرایط قابل‌دسترس بودن اطلاعات بسیار زیاد به اشکال مختلف، سازمان‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی به یک متخصص اطلاعات نیاز دارند. در محیط­ های اطلاعاتی ضمن گشت‌وگذار در اینترنت برای دستیابی به داده‌های قابل‌اعتماد، احتمال ورود به مسیرهای نامرتبط وجود دارد. زیرا دسترسی آسان به اطلاعات به معنی دستیابی به اطلاعات معتبر و مرتبط نیست. در پیوند با این مسئله بااهمیت، کتابداران در کتابخانه‌های تخصصی می‌توانند اطلاعات صحیح و ارزشمند را در اختیار کاربران قرار دهند. این عملکرد مفید بر پایه دانش تخصصی کتابدار و شناخت وی از اهداف سازمان یا شرکتِ خود است. کتابداران تخصصی توانمندی لازم برای تهیه داده‌ها از طریق منابع مختلف، چاپی و غیر چاپی رادارند و نیازهای اطلاعاتی متخصصان را در راستای محقق شدن برنامه‌های استراتژیک سازمان تأمین می‌کنند. بدون شک این متخصصانِ اطلاعات به‌عنوان بخشی ارزشمند از سازمان‌های دانش‌بنیان شناخته می‌شوند.

کتابخانه‌های تخصصی به جامعه متخصصان موضوعی خدمت می‌کنند و برای بهبود کیفیت خدمات اطلاعاتی، نیاز است که آمادگی لازم را داشته باشند. کتابخانه‌های تخصصی مانند کلیه کتابخانه‌ها نقش اصلی جمع‌آوری، سازمان‌دهی و قابل‌دسترس کردن اطلاعات را بر عهده‌دارند و با توجه به‌اندازه کتابخانه، نوع سازمان مادر و تخصص آن، تفاوت چشمگیری با یکدیگر دارند. این تفاوت با انزوای آن‌ها در انواع مختلف سازمان‌های دولتی و خصوصی و عدم ارتباط در اشتراک‌گذاری منابع قوت می‌گیرد. بنابراین، برای برون‌رفت از این ناهنجاری، لازم است که امانت بین‌کتابخانه‌ای و اشتراک منابع در بین کتابخانه‌های تخصصی به‌صورت شبکه‌ای گسترش یابد. از طرفی با اشتراک‌گذاری بهترین شیوه‌ها و تجربیات در ارائه خدمات اطلاعاتی به هم‌افزایی دانش تخصصی کمک می‌نمایند. در این راستا مدیریت و سازمان‌دهی اطلاعات، مدیریت منابع اطلاعاتی، به‌کارگیری ابزارها و فناوری‌های اطلاعاتی برای گردش سریع و دسترسی به آخرین اطلاعات از اهمیت برخوردار است. علاوه بر این، باور جامعه علمی براین است که می‌توان از اطلاعات به‌عنوان ابزار قدرت استفاده کرد، ازاین‌رو کسانی که اطلاعات بیشتری دارند از اختیارات بیشتری برخوردار هستند. واضح است که دانش مشترک جمعی از یک سازمان ارزش بسیار بیشتری نسبت به داده‌های خصوصی هر فرد دارد. در این صورت مأموریت کتابداران به‌ویژه در کتابخانه‌های تخصصی در شناسایی و روش‌های جدید و نوآورانه برای تشویق به اشتراک‌گذاری و مدیریت بهتر اطلاعات خودنمایی می‌کند. زیرا در قرن بیستم پیشرفت‌های صنعتی، فناوری و علمی نیاز روزافزون به اطلاعات تخصصی برای توسعه و پژوهش­های بیشتر را آشکار کرده است که این امر نقشی حیاتی در گسترش کتابخانه‌های تخصصی و اهداف اصلی این نوع کتابخانه‌ها در تأمین اطلاعات به‌روز، دقیق و تقاضامحور سازمان مادر داشته است.