ارزیابی علم و فناوری و شاخص‌های آن
مریم ترکمن، دانشجوی کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه شیراز
زهرا شاه نظرنژادخالصی، عضو هیات مدیره و مسئول کمیته روابط عمومی انجمن کتابداری منطقه جنوب کشور
مقدمه
علم و فناوری در دنیای امروز از مهم‌ترین عوامل توسعه و زیربنای توسعه‌ی پایدار در هر کشور محسوب می‌شود. به همین سبب، ارزیابی و شناخت وضعیت موجود علم و فناوری کشورها برای تغییر و بهبود شرایط، ضروری به نظر می‌رسد. تجارب ارزیابی از علم و فناوری در کشورهای دنیا متفاوت است، لیکن آنچه در بیشتر کشورها مشترک می‌باشد، تعیین شاخص‌های ارزیابی به منظور سنجش میزان رشد علم و فناوری است. این شاخص‌ها معمولاً در گزارشهای سالانه‌ی سازمانها و مجلههای معتبر بین‌المللی به منظور مقایسه و مشخص نمودن وضع علم و فناوری کشورها استفاده می‌شود.
شاخص‌های کلان ارزیابی علم و فناوری
عنوانهای شاخص‌های کلان ارزیابی علم و فناوری، چگونگی ارزیابی بخش علم و فناوری کشور را به صورت کلی و فراتر از دستگاه‌ها و سازمان‌های مربوط به این بخش تعیین می‌کند. ارزیابی براساس این شاخص‌ها باید روند عمومی بخش علم و فناوری کشور و موقعیت نسبی آن را در عرصه‌ی بین‌المللی مشخص کند. این شاخص‌ها عبارتند از:
- شاخص‌های انسانی
- 1.تعداد محققان در یک میلیون نفر جمعیت
- 2.تعداد کل شاغلان تحقیقاتی در یک میلیون نفر جمعیت
- 3.درصد محققان از کل شاغلان تحقیقاتی
- 4.درصد محققان مراکز دولتی از کل محققان
- 5.درصد شاغلان تحقیقاتی مراکز دولتی از کل شاغلان تحقیقاتی
- 6.درصد محققان در بخشهای مختلف تحقیقات از کل شاغلان تحقیقاتی
- 7.درصد کارشناسان پژوهشی از کل شاغلان تحقیقاتی
- 8.درصد تکنیسین‌های شاغل در تحقیقات از کل شاغلان تحقیقاتی
- 9.تعداد شاغلان تحقیقاتی برحسب استان‌های کشور
- 10.تعداد و درصد محققان برحسب رشته‌ی تخصصی
- 11.درصد رشد تعداد محققان
- 12.تعداد نیروهای پشتیبانی و خدماتی تحقیقات
- شاخص‌های مالی
- 1.کل اعتبارات تحقیقاتی
- 2.درصد رشد اعتبارات تحقیقاتی
- 3.درصد اعتبارات تحقیقاتی از تولید ناخالص ملی (GNP)
- 4.درصد اعتبارات دولتی تحقیقات از بودجه‌ی عمومی دولت
- 5.درصد اعتبارات دولتی تحقیقات از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 6.درصد درآمدهای تحقیقاتی از کل هزینه‌های تحقیقاتی
- 7.درصد هزینه‌های تحقیقاتی از کل اعتبارات تحقیقاتی مصوب
- 8.درصد اعتبارات تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 9.درصد اعتبارات تحقیقات بنیادی از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 10.درصد اعتبارات بخشهای مختلف تحقیقات از کل اعتبارات تحقیقاتی و رشد اعتبارات هر بخش
- 11.درصد اعتبارات پشتیبانی تحقیقات به تفکیک عمرانی و پرسنل دفتری خدماتی از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 12.درصد هزینه‌های پرسنلی تحقیقات از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 13.کل هزینة مربوط به خرید و انتقال فناوری
- 14.کل درآمد حاصل از فروش و انتقال فناوری
- شاخص‌های ساختاری
- 1.تعداد مراکز تحقیقاتی
- 2.نسبت مراکز تحقیق و توسعه به کل مراکز تحقیقاتی
- 3.نسبت مراکز تحقیقات علمی به کل مراکز تحقیقاتی
- 4.نسبت مراکز تحقیقاتی غیردولتی به کل مراکز تحقیقاتی
- 5.تعداد تفاهمنامههای اجرا شده به تفکیک ملی و بین‌المللی
- 6.تعداد پایگاه‌ها و شبکه‌های رایانه‌ای اطلاع‌رسانی علمی و مرتبط با شبکه‌های اینترنت
- 7.نسبت مراکز تحقیقاتی در هر یک از گروه‌های تخصصی علمی به تفکیک
- 8.نسبت مراکز تحقیقاتی دولتی در هر یک از گروه‌های تخصصی علمی
- 9.تعداد پارک‌ها و شهرکهای تحقیقاتی و فناوری
- 10.تعداد انجمنهای علمی
- شاخص‌های عملکردی
- 1.تعداد طرح‌های تحقیقاتی مصوب و فعال به تفکیک بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای
- 2.تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته که نتایج آن مورد استفاده قرار گرفته است.
- 3.تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته به تفکیک بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای
- 4.درصد طرح‌های تحقیقاتی بنیادی از کل طرح‌های تحقیقاتی فعال
- 5.درصد طرح‌های تحقیقاتی کاربردی و توسعه‌ای از کل طرح‌های تحقیقاتی فعال
- 6.تعداد مقالات منتشر شده در مجلات معتبر علمی ـ ترویجی و علمی ـ پژوهشی ایرانی به تفکیک
- 7.تعداد مقالات منتشر شده در مجلات معتبر علمی خارجی
- 8.تعداد مقالات منتشر شده در مجموعه‌ی مقالات کامل همایش‌های معتبر علمی داخلی
- 9.تعداد مقالات منتشر شده در مجموعه‌ی مقالات کامل همایش‌های معتبر علمی خارجی
- 10.تعداد اختراعات و اکتشافات به ثبت رسیده
- 11.تعداد ارجاعات به مقالات علمی منتشر شده
- 12.تعداد کتب علمی تخصصی تألیف شده و انتشار یافته توسط دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و ناشران معتبر علمی
- 13.تعداد قراردادهای خرید و انتقال فناوری
- 14.تعداد قراردادهای فروش و انتقال فناوری
- شاخص‌های بهرهوری
- 1.نسبت تعداد مقالات منتشر شده به صد نفر محقق
- 2.نسبت اعتبارات تحقیقاتی به تعداد محققان و شاغلان تحقیقاتی
- 3.نسبت اعتبارات تحقیقاتی به تعداد کل طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته
- 4.نسبت تعداد محققان به تعداد مراکز تحقیقاتی
- 5.نسبت اعتبارات تحقیقاتی به تعداد مراکز تحقیقاتی
- 6.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی فعال به تعداد مراکز تحقیقاتی
- 7.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی فعال به صد نفر محقق
- 8.نسبت کل اعتبارات تحقیقاتی به تعداد محققان
- 9.نسبت کل اعتبارات تحقیقاتی به یک میلیون نفر جمعیت کشور و به کل جمعیت کشور
- 10.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته به طرح‌های تحقیقاتی مصوب
- 11.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته که نتایج آن مورد بهره برداری قرارگرفته به کل طرح‌های تحقیقاتی مصوب
شاخص‌های خرد ارزیابی علم و فناوری
عنوانهای شاخص‌های خرد ارزیابی علم و فناوری، چگونگی ارزیابی دستگاه‌ها و سازمان‌های مربوط به بخش علم و فناوری و نحوة مقایسه‌ی آن‌ها را با هم معین می‌کند. ارزیابی براساس این شاخص‌ها باید در نهایت به رتبه‌بندی دستگاه‌ها و سازمان‌های موجود در این بخش منجر شود. این شاخص‌ها، دانشگاه، پژوهشگاه، مرکز تحقیقاتی، پژوهشکده، سازمان تحقیقاتی و گروه تحقیقاتی دارای تشکیلات مستقل را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این شاخص‌ها عبارتند از:
- شاخص‌های انسانی
- 1.تعداد محققان به تفکیک گروه‌های تخصصی و مدرک علمی
- 2.تعداد کل شاغلان تحقیقاتی به تفکیک گروه‌های تخصصی
- 3.تعداد کارشناسان پژوهشی
- 4.تعداد تکنیسین‌های شاغل در تحقیقات
- 5.درصد شاغلان تحقیقاتی از کل کارکنان
- 6.تعداد دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی به تفکیک مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری
- شاخص‌های مالی
- 1.کل اعتبارات تحقیقاتی
- 2.درصد اعتبارات دولتی تحقیقات از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 3.درصد اعتبارات غیردولتی تحقیقات از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 4.درصد کمک‌ها و درآمدهای تحقیقاتی از کل اعتبارات تحقیقاتی به تفکیک
- 5.درصد اعتبارات تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 6.درصد اعتبارات تحقیقات بنیادی از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 7.درصد کل اعتبارات تحقیقاتی از کل اعتبارات
- 8.درصد اعتبارات پشتیبانی تحقیقات به تفکیک عمرانی و پرسنل دفتری خدماتی از کل اعتبارات تحقیقاتی
- 9.درصد هزینه‌های پرسنلی از کل اعتبارات و از اعتبارات تحقیقاتی
- 10.درآمد حاصل از فروش و انتقال فناوری
- شاخص‌های ساختاری
- 1.تعداد تفاهم‌نامه‌ها با سایر مراکز علمی و تحقیقاتی برای انجام برنامهها و پروژههای مشترک تحقیقاتی
- 2.تعداد رشته‌ها و گروه‌های علمی ـ تحقیقاتی
- 3.تعداد قطب‌های تحقیقاتی (کانون‌های عالی تحقیقی نمونه)
- 4.تعداد مراکز تحقیقاتی
- 5.داشتن پایگاه‌ها و شبکه‌های رایانه‌ای اطلاع‌رسانی علمی و ارتباط با شبکه‌های اینترنت
- 6.تعداد کتاب‌های علمی و منابع اطلاع‌رسانی
- 7.تعداد عناوین مجلات معتبر علمی داخلی و خارجی
- 8.داشتن ارزیابی درونی منظم
- شاخص‌های عملکردی
- 1.تعداد طرح‌های تحقیقاتی فعال
- 2.تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته که نتایج آن مورد استفاده قرار گرفته است.
- 3.تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته به تفکیک بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای
- 4.درصد طرح‌های تحقیقاتی بنیادی از کل طرح‌های تحقیقاتی فعال
- 5.درصد طرح‌های تحقیقاتی کاربردی و توسعه‌ای از کل طرح‌های تحقیقاتی فعال
- 6.تعداد مقالات منتشر شده در مجلات معتبر علمی ـ ترویجی و علمی ـ پژوهشی ایرانی
- 7.تعداد مقالات منتشر شده در مجلات معتبر علمی خارجی
- 8.تعداد مقالات منتشر شده در مجموعه‌ی مقالات کامل همایش‌های معتبر علمی داخلی
- 9.تعداد مقالات منتشر شده در مجموعه‌ی مقالات کامل همایش‌های معتبر علمی خارجی
- 10.تعداد اختراعات و اکتشافات به ثبت رسیده
- 11.تعداد قراردادهای تحقیقاتی اجرا شده با سایر مراکز علمی به تفکیک داخل و خارج
- 12.تعداد اعضای هیئت علمی که در راهنمایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشارکت دارند.
- 13.تعداد اعضای هیئت علمی که در انجام تحقیقات در سایر مراکز علمی و تحقیقاتی داخلی و خارجی همکاری داشته‌اند.
- 14.تعداد اعضای هیئت علمی و یا محققانی که برای انجام تحقیقات از سایر مراکز دعوت شده‌اند.
- 15.تعداد کارگاه‌های علمی تخصصی برگزار شده
- 16.تعداد گردهماییهای علمی برگزار شده
- 17.تعداد سخنرانی‌های علمی و جلسات مباحثه
- 18.تعداد رتبه‌ها و افتخارات پژوهشی اخذ شده از جشنواره‌های علمی و پژوهشی ملی و بین‌المللی
- 19.تعداد عناوین کتب و نشریات علمی منتشر شده
- 20.تعداد قراردادهای فروش و انتقال فناوری
- شاخص‌های بهرهوری
- 1.نسبت تعداد مقالات منتشر شده به تعداد محققان
- 2.نسبت اعتبارات تحقیقاتی به تعداد محققان و شاغلان تحقیقاتی
- 3.نسبت اعتبارات تحقیقاتی به تعداد کل طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته
- 4.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی فعال به تعداد محققان
- 5.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته به طرح‌های تحقیقاتی مصوب.
- 6.نسبت تعداد طرح‌های تحقیقاتی پایان یافته که نتایج آن مورد بهره برداری قرارگرفته به کل طرح‌های تحقیقاتی مصوب
شاخص‌های کیفی ارزیابی علم و فناوری
شاخص‌های کیفی ارزیابی علم و فناوری، مؤلفه‌ها و مقولاتی از سامانة علم و فناوری ملی را مورد بررسی و پرسش قرار می‌دهد که تبیین کمی آن‌ها دشوار یا غیرممکن است. پاسخ به این پرسش‌ها باید به صورت تحلیلی و از طریق نظرخواهی از صاحب‌نظران و مدیران علم و فناوری فراهم آید و نتایج ارزیابی براساس شاخص‌های آماری را تکمیل کند. این شاخص‌ها عبارتند از:
- 1.میزان تطبیق تحقیقات انجام شده در کشور با هدف‌های برنامه‌های توسعه.
- 2.فرآیند سیاستگذاری و تعیین راهبردهای علم و فناوری در کشور.
- 3.کیفیت ساماندهی و سازماندهی ملی علم و فناوری.
- 4.کیفیت نظام اطلاع‌رسانی علم و فناوری در کشور.
- 5.توسعة ارتباطات بین‌المللی در زمینة علم و فناوری.
- 6.میزان استفاده از نتایج تحقیقات در کشور.
- 7.گسترش فرهنگ و روحیة تحقیق در کشور و میزان اعتقاد به استفاده از تحقیق در برنامهریزیهای عمرانی و توسعه‌ای.
- 8.میزان مشارکت دانشمندان و محققان کشور در تصمیم‌گیری امور مربوط به علم و فناوری.
- 9.نحوة مصرف بودجه‌های تحقیقاتی در کشور.
- 10.میزان ارائه‌ی خدمات و تسهیلات بخش دولتی در امور تحقیقاتی.
- 11.کیفیت انتقال فناوری از خارج به داخل کشور و انجام تحقیقات تطبیقی به منظور بومی کردن آن.
- 12.ارتباط بخش صنعت با مراکز تحقیقاتی( دانشگاهی و غیردانشگاهی).
- 13.میزان گرایش به مراکز تحقیقاتی غیردولتی و روند توسعه‌ی کمی و کیفی آن‌ها.
- 14.کیفیت مدیریت مراکز تحقیقات.
- 15.منزلت اجتماعی و رضایت شغلی دانشمندان و محققان.
- 16.کیفیت مجلات علمی ـ پژوهشی کشور.
- 17.کیفیت کتاب‌های علمی.
- 18.کیفیت همایش‌های علمی و امکانات و تجهیزات مربوط جهت برگزاری همایش‌ها در سطح بین‌المللی.
- 19.میزان توجه به ایجاد راهکارهای مناسب جهت جذب نخبگان و کاهش مهاجرت آنان.
مهم‌ترین شاخص‌های جهانی ارزیابی علم و فناوری
- شاخص‌های ارزیابی علم و فناوری سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی اروپا (اُ.ای.سی.دی.)
شاخص‌های تحقیق و توسعه‌ی اُ.ای.سی.دی.، موسوم به R&D به دو دسته‌ی شاخص‌های درون‌دادی و برون‌دادی طبقه‌بندی شده‌اند. شاخص‌های درون‌دادی با منابعی مرتبط هستند که به عنوان درون‌داد در جستجو و تعقیب فعالیت‌های علم و فناوری مورد نیازند و معمولاً شامل منابع مالی و انسانی، در دو بخش عمومی و خصوصی می‌شوند که به تحقیق و توسعه اختصاص داده شده است. شاخص‌های برون‌دادی سعی در ارزیابی تولیدات مستقیم فعالیت‌های علم و فناوری دارد. از طریق شاخص‌های برون‌دادی، می‌توان اثربخشی و کارایی سیاست‌های فناورانه را حدس زد. به طور کلی، شاخص‌های برون‌دادی شامل تراز پرداخت فناوری، آمارهای ثبت اختراعات و انتقال فناوری برتر می‌شود.
- شاخص‌های علم و فناوری یونسکو
شاخص‌های یونسکو، اولین سری از شاخص‌های ویژه‌ی کشورهای در حال توسعه است. نخستین سیاست‌های علم و فناوری یونسکو، تلاش در جهت تحت‌تأثیر قرار دادن این کشورها در مورد اهمیت توسعه‌ی علم و فناوری بود.
شاخص‌های درون‌دادی یونسکو:
شاخص‌های برون‌دادی یونسکو:
- ]انجام شده[ توسط افراد مقیم، اختراعات ]انجام شده[ توسط خارجی‌ها و اختراعات ]انجام شده[ در کشورهای خارجی می‌باشد.
- شاخص‌های علم و فناوری کشورهای جنوب شرق آسیا (آ سه آن)
- R&D) – درون‌داد:
* تحقیق و توسعه‌ی ملی – منابع انسانی و مالی،
* تحقیق و توسعه مربوط به شرکت‌های تجاری – منابع انسانی و مالی،
* تحقیق و توسعه‌ی آموزش عالی – منابع انسانی و مالی،
* تخصیص بودجه‌ی دولت یا سرمایه‌گذاری برای تحقیق و توسعه.
- – برون‌داد:
* اختراعات ملی صورت گرفته (انجام شده) توسط افراد مقیم و غیر مقیم،
* اختراعات بین‌المللی (خارجی) توسط افراد مقیم.
- – درون‌داد و برون‌داد:
* تراز پرداخت فناوری (صادرات و واردات فناوری پیچیده / ناملموس)،
* صاردات، واردات و برون‌داد فناوری قابل درک / ملموس (کالاها) و خدمات فناوری.
- – درون‌داد اصلی:
* پرورش دانشمندان، مهندسان و فناوران در هر بخش (به‌ويژه در بخش آموزش عالی).
* تألیف بر حسب ملیت و حوزه‌ی پژوهش.
* ارزیابی کمی و کیفی فعالیت‌های نوآوری در صنعت، هزینه‌ها و سودمندی‌هایش، موانع و مشکلات
نوآوری، منابع دانش و مانند آن.
منابع:
خالقی، نرگس (1386). شاخص‌های ارزیابی علم و فناوری. فصلنامه‌ی مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 18(3)، 91-106.
https://rc.majlis.ir/fa/law/show/101084
