درک داوری علمی

محمد رضا قانع، دانشیار علم اطلاعات و دانش­‌شناسی موسسه استنادی علوم (ISC) و پایش علم و فناوری و رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، شاخه منطقه جنوب کشور

مفهوم داوری مدت ها قبل از ایجاد نشریات علمی وجود داشته است. در واقع، تصور می ‌شود که فرآیند داوری از یونان باستان به عنوان روشی برای ارزیابی آثار مکتوب مورد استفاده قرار گرفته است (Kelly, Sadeghieh & Adeli, 2014). بررسی علمی در جامعه با واژه های داوری، همترازخوانی و بررسی همتایان شناخته شده است. داوری فرآیندی است که برای قضاوت در مورد کیفیت آثار علمی در هر شکلی مورد استفاده قرار می گیرد. آثار داوری شده معتبرترین منابع اطلاعاتی هستند که می توان از آنها استفاده کرد. بنابراین، برای شناخت داوری علمی باید چگونگی فرآیند داوری را درک کرد. در این فرآیند اثر برای متخصصان موضوع ارسال می شود و با توجه به قبول همکاری، اصول اخلاقی حکم می کند که داوران خود را موظف به ارزیابی دقیق و بی طرفانه اثر ارسالی بدانند. داوران، اثر را از نظر صحت، بررسی و اعتبار روش و رویه های پژوهش را ارزیابی می کنند. در صورت لزوم، با بررسی ها، اصلاحاتی پیشنهاد خواهد شد. اگر مقاله را فاقد اعتبار و دقت علمی بدانند، آن را رد می کنند. از این رو، در جامعه علمی، بررسی همتایان به یکی از اجزای اساسی فرآیند نوشتن آکادمیک تبدیل شده است.

چگونه می توان گفت که یک مقاله توسط همکاران بررسی شده است؟

در پیوند با این دغدغه، ناشر و اعتبار آن از اهمیت برخوردار است. ناشر یک اثر در قالب کتاب یا نشریه معمولاً بنگاه های انتشاراتی معتبر، انجمن علمی و حرفه ای یا نشر دانشگاهی است. بیان متن علمی، متفکرانه و مستدل همراه با پانویس یا استناد به منابع دیگر است که در نهایت اطلاعات کتابشناختی یا فهرست منابع در پایان ارائه می شوند. وابستگی سازمانی نویسنده و اطلاعات اضافی در خصوص چگونگی تماس با وی نشان از کنترل و بررسی اثر دارد. اصالت اثر و تازگی و نوآوری از ویژگی های حصول اطمینان از داوری است و نشان می دهد برای خوانندگانی نوشته شده است که قبلاً از این موضوع آگاهی دارند. اشارات فوق می توانند دلیلی بر آثار بررسی شده باشند.

نگاه ها به داوری

به عنوان یکی از اجزای اصلی بوم شناختی ارتباط علمی، بررسی همتایان به طور معمول و گسترده مورد انتقاد قرار می گیرد. داوری نیز اغلب به عنوان یک ویژگی بارز «کیفیت» در نظر گرفته می‌شود، با این حال، باور به اینکه فرآیندی فوق‌العاده متنوع و چندوجهی است، در معرض انتقادات قرار دارد. در حال حاضر داوری علمی تقریباً در همه جا در میان جامعه علمی وجود دارد و از الزامات فعالیت های پژوهشی است و بخشی از فرآیند انتشار است. در مورد اینکه داوری برای چیست و چه چیزی یک داوری «خوب» را از یک دوری «بد» متمایز می‌کند، یا اینکه چگونه می‌توان حتی «کیفیت» داوری را تعریف کرد، اتفاق نظر وجود ندارد (Malički, von Elm & Marušić). عدم شفافیت می تواند به انواع سردرگمی ها در میان بحث ها، سیاست ها و عملکردها منجر شود. بدون شک همه بازیگران بوم شناختی ارتباطات علمی باید از محدودیت ‌های داوری آگاه باشند.

داوران از ارکان اصلی تحقیقات علمی هستند. اگرچه ما از مشکلات داوری آگاه هستیم، نظر همتایان همچنان قابل اعتمادترین روش در تأیید یافته ها است. مزیت اصلی فرآیند داوری این است که آثار بررسی شده یک قالبی از ارتباط علمی قابل اعتماد ارائه می کنند. بنابراین، پژوهشگران را تشویق می کند که برای تولید تحقیقات با کیفیت بالا تلاش کنند که خود زمینه ساز پیشرفت علم از جمیع جهات است. داوران آثار علمی به عنوان یکی از ارکان مهم این بوم شناختی در عین داشتن مسئولیت اجتماعی خطیر برای توسعه علم در اثرگذاری علم از اهمیت بالایی برخوردارند.

سخن پایانی

کارکردهای اصلی فرآیند داوری، کمک به حفظ استانداردها است و اطمینان از اینکه گزارش کار تحقیقاتی تا حد امکان واقعی و دقیق است. معمولاً، نظرات نقادانه ارائه شده توسط داوران منجر به بهبود در ارائه اثر می‌شود. از قبیل وضوح در نوشتن و افزایش توضیحات ضروری، پیشینه پژوهش به طور کامل‌تر مورد بحث قرار می‌گیرد، محدودیت‌های روش‌شناسی بیان می شوند، و نتیجه‌گیری ‌ها گسترده و یا تعدیل می شوند. از منظر ناشر هر چه یک محمل انتقال اطلاعات مانند نشریه علمی بتواند یکپارچگی نظام داوری را حفظ کند، آن محمل اعتبار بهتری کسب خواهد کرد. اگرچه گاهی اوقات ممکن است پژوهشگران از بررسی های ارائه شده ناامید شوند، به ویژه زمانی که اثر آنها رد می شود یا نظراتی را برای اصلاحات اساسی دریافت می کنند. توجه به این واقعیت از اهمیت برخوردار است که نظرات همکاران اگر به خوبی اعمال شوند، یکی از راه های تضمین کیفیت برای توسعه یک حوزه مطالعاتی دانشگاهی است (Kelly, Sadeghieh & Adeli, 2014)

این مطلب کوتاه را با قدردانی از کار سخت داوران آثار علمی به پایان می رسانم.

منابع

Kelly J., Sadeghieh T., Adeli, K. (2014). Peer review in scientific publications: benefits, critiques, & a survival guide. eJIFCC: Electronic Journal of the International Federation of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine, 25(3), 227–243.

Malički, M., von Elm, E., & Marušić, A. (2014). Study design, publication outcome, and funding of research presented at International Congresses on Peer Review and Biomedical Publication. JAMA, 311, 1065–1067. https://doi.org/10.1001/jama.2014.143