پاندمی کرونا: جهش یا افول آموزش مجازی در کتابداری و اطلاع‌رسانی
عبدالرسول خسروی، دانشیار گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
آموزش از راه دور و آموزش مجازی موضوع جدیدی نیست. بررسی سابقه آموزش از راه دور نشان می‌دهد که مفهوم آموزش از راه دور و آموزش‌های غیرمستقیم فراگیران و آموزش دهندگان سابقه طولانی دارد. آموزش الکترونیک اصطلاحی است که برای آموزش از راه دور مبتنی بر وب و بدون تعامل رودر رو مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نوع آموزش امروزه به عنوان بخش جداییناپذیر از اینترنت و آموزش سنتی است. با توجه به افزایش روزافزون متقاضیان برای آموزش و از طرف دیگر دسترسی آسان‌تر به اینترنت و دیگر فناوری‌های ارتباطی نسبت به گذشته، در جامعه ما آموزش(الکترونیک) روز به روز در حال گسترش است.
سال 1370 که دانشجوی دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع‌رسانی در محضر استاد فرزانه مرحوم دکتر اسدالله آزاد بودم، یکی از مباحثی که مطرح شد بحث کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک بود که آینده کتابخانه‌ها با توجه به پیشرفت‌های در حال وقوع، چگونه خواهد بود. با توجه به اینکه در آن سال‌ها فناوری‌های کنونی جامع‌گستر نبود و در درس‌های رشته هم چنین محتواهایی نبود، باور پیش‌بینی تحول در کتابخانه‌ها در کوتاه مدت به شکل امروزی به آسانی قابل تصور نبود. ماهیت و ساختار برنامه‌های آموزشی کتابداری و اطلاع‌رسانی در آن زمان نیز چنین کمکی به تقویت باور ما نسبت به آینده کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی ایجاد نمی‌کرد.
علی‌رغم تأکید همه بزرگان و کتابداران با تجربه نسبت به تغییر در آمورش و ضرورت پویایی کتابداری و به طور کلی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، اما تا مدت‌ها تغییرات لاک‌پشتی و مقاومت‌های زیادی نسبت به آن وجود داشت. هر چند که در بیشتر رشته‌ها هم مشابه همین وضعیت بود. با اینکه در همایش‌ها، نشست‌ها و برنامه‌های مختلف ضرورت تغییر در برنامه‌های آموزشی هم زیاد به این موضوع پرداخته شده است. اما در عمل این تغییرات به کندی انجام شد. در این سال‌ها گسترش گروه‌های مختلف آموزشی، افزایش فارغ‌التحصیلان، و گسترش کتابخانه‌ها را به لحاظ کمّی شاهد بوده‌ایم، اما در مقابل روز به روز اقبال عمومی نسبت به انتخاب این رشته و حرفه و اقبال کلی به کتابخانه‌ها با توجه به گسترش فناوریها، ساخت اپلیکیش‌های گوناگون و جذابیت‌های آنها به شدت کاهش یافته است که جا دارد در پژوهش‌های مختلف آسیب‌شناسی و واکاوی شود.
چندی پیش جمله‌ای را خواندم که فرانسیس بیکن، فیلسوف و دانشمند بریتانیایی می‌گوید شیوه‌ی فکر کردن بعضی از آدم‌ها، مرا یاد عنکبوت می‌اندازد؛ شیوه‌ی تفکر بعضی از آدم‌ها، مرا یاد مورچه می‌اندازد و شیوه‌ی فکر کردن بعضی از آدم‌ها، مرا یاد زنبور عسل می‌اندازد. شیوه‌ی فکر کردن کسانی که فرانسیس بیکن را یاد عنکبوت می‌اندازد، شیوه‌ی فکر کردن کسانی است که سوگیرانه اطلاعات را جمع‌آوری می‌کنند. فرانسیس بیکن، می‌گوید که گنجایش و ظرفیت تارهای عنکبوت این‌گونه است که مگس را به دام می‌اندازد، هیچ وقت یک عنکبوت کوچک نمی‌تواند یک ملخ را به دام بیندازد، انگار دنیای عنکبوت از پدیده‌هایی تشکیل می‌شود که از دنیای بیرون از دنیای واقعیت صید کرده؛ ولی این صیدها را گنجایش تارهای سست و باریکش محدود کرده است. در نتیجه می‌گوید که بعضی از آدم‌ها هم مطالعه می‌کنند؛ ولی به گونه‌ای مطالعه می‌کنند که همیشه همان نتیجه‌گیری‌ای که پیش از مطالعه داشتند، تأیید می‌شود؛ یعنی وقتی که به سراغ مطالعه‌ی مطلبی می‌روند، چنان با سوگیری و تعصب به سمت تحقیق و مطالعه می‌روند که فقط نظریات و اطلاعاتی را که اعتقادات شان را تایید می‌کند، پیدا می‌کنند و بی‌طرفانه پژوهش و عمل نمی‌کنند. برای نمونه بحث تغییر رشته کتابداری در سال 1388 انجام شد اما انتخاب نام رشته برخلاف نتایج پژوهش بود و یا بسیاری از مسائل دیگر که باید در جای خود بحث شود.
این جمله مرا یاد وضعیت رشته و گسترش کمی کتابخانه‌ها می‌اندازد که ریشه در برنامه‌ریزی شیوه تفکر برنامه‌ریزان داشته است. تفکری که سبب شده است علی‌رغم تأکید و ضرورت بر همگام بودن با تغییرات این رشته و سایر رشته‌ها، اما در عمل کاربست پژوهش‌ها، بازنگری برنامه‌های آموزشی، تربیت نیروی انسانی ماهر مورد نیاز، ارتقای مهارت‌ها با چالش‌های جدی مواجه شود. بخشی از نیروی انسانی که علی‌رغم اینکه تحصیل‌کرده کشورهای توسعه یافته بودند و پیشرفت‌ها را با چشم خود دیده بودند، اما در عمل موفق نبودند. در مباحث و گفتارها به ساده‌ترین روش برآموزش و ارایه خدمات از راه دور برای کاربران تأکید شده است، اما آموزش‌هایی از این قبیل در برنامه‌های آموزشی دوره‌های مختلف به طور جدی مورد توجه نداشتند. راه دوری نرویم... در چند سال گذشته که طرح تحول آموزش در علوم دانشگا‌های پزشکی مورد توجه قرار گرفته بود و استادان دانشگاه‌ها ملزم شده بودند یک چهارم دروس خود را به صورت مجازی ارایه دهند، اما آنچه در ارایه گزارش عملکرد رخ داد آن بود که بیشتر دانشگاه‌ها در حوزه آموزش مجازی تا بهمن ماه 1399بسیار ضعیف ارزیابی می‌شدند.
از دسامبر ۲۰۱۹ که در شهر ووهان چین یک ویروس کشنده به نام کرونا ویروس یا کووید ۱۹ با همه‌گیری بی‌سابقه‌ای در جوامع انسانی شیوع پیدا کرد، و پس از مدت کوتاهی تمام جهان را درگیر کرد و همه گیری آن سراسر جهان را فرا گرفت، تنش‌ها و چالش‌های زیادی را ایجاد کرده است. در نتیجه این پدیده ناخوشایند به ناچار سبب ایجاد تجربه جدید زیستی برای مردم، مشاغل، آموزش... و به طور کلی فعالیت‌های بشری شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از جنگ جهانی دوم تاکنون هیچ جریانی به اندازه‌ی این پدیده‌ی نوظهور نتوانسته است چالشی بین‌المللی برای انسان ایجاد کند. بیشترکشورهای جهان با مشکلات این بیماری دست به گریبان هستند. از طرفی دیگر، کرونا باعث تعطیلی اجباری مشاغل، دانشگاه‌ها و کسب‌وکارها شد و کتابخانه‌ها را هم تحت تأثیر خودش قرار داد. زیرا، کتابخانه‌ها می‌توانست یکی از مکان‌های گسترش ویروس کرونا باشد؛ آن‌هم به‌واسطه انتقال ویروس از طریق کتاب‌هایی که در اختیار مراجعان متعدد بوده‌اند یا حضور در کتابخانه‌ها برای مطالعه حتی همایش‌های بزرگ علمی این رشته نظیر ایفلا و ایکا بعد از هفت دهه برگزاری مستمر، تعطیل شده‌اند.
شاید این اتفاق، برای کتابخانه‌ها، کتابداران و اساساً حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ایران و جهان چندان هم غافل‌گیرکننده نبود. شاید تعطیلی موقت کتابخانه‌ها به‌عنوان نهادهای اجتماعی، بسیار نادر و کم سابقه بود؛ ولی به‌هرحال این حوزه سال‌هاست خود را برای هر تغییری آماده کرده است.
در دوران شیوع جهانی کرونا، انواع کتابخانه‌های جهان تلاش زیادی کرده‌اند تا از راه دور دسترسی به مجموعه‌ها و خدمات را فراهم کنند. در ایران نیز فعالیت‌های زیادی انجام شد اما باید این واقعیت پذیرفت که این فعالیت‌ها مبتنی بر هدف، آموزش‌ها و تجربیات و دانش نبود. کرونا نشان داد که چگونه برنامه‌ریزان در اجرای مصمم تغییرات اجتنابناپذیر مقاوت کرده و دیدگاه عنکبوتی خود و تاکید برآموزش‌های سنتی و همپا نبودن با تغییرات دیدگاه‌های خود را دیکته کرده بودند. اما کرونا ویروس این تغییرات را شتاب بخشید و دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی ناچار شدند که در فاصله زمانی کوتاه خود را با این تغییرات سازگار سازند. آموزش مجازی و از راه دور جان تازه‌ای گرفت هر چند محدودیت اینترنت در نقاط مختلف کشور، نابسامانی در پهنای باند، دشواری رفع اشکال به صورت غیرحضوری، مدیریت دانشجویان در کلاس مجازی، راه پرپیچ و خم استادان در آموزش مجازی، ضعف در کار گروهی دانشجویان، نتیجه زندگی در پشت خطوط اینترنت، بهرهمند نبودندانشجویانی از امکانات مورد نیاز از جمله گوشی هوشمند و رایانه و اینترنت مناسب، پایین بودن سطح دسترسی دانشجویان به استادانبرایرفع اشکال به نسبت کلاس‌های حضوری، پایین‌تر بودن کیفیت کلاس‌های آنلاین برای دروس عملی رشته به نسبت کلاس‌های حضوری از مشکلات و چالش‌های عمده آموزش‌های مجازی بود. هر چند عمده‌ترین چالش‌ها، سواد رسانه‌ای فراگیر و آموزش، چالش شکاف رسمی ارزش‌های فرهنگی و چالش عدم رشد متناسب اجزای مورد نیاز آموزش مجازی است که برای اجرای کامل آن هم شرایط باید مهیا شود.
بر این اساس در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی و یا علم اطلاعات و دانش شناسی نیز برای همگام شدن با تغییرات و تبدیل تهدیدها به فرصت باید اقدامات اساسی مانند بازنگری جدی در برنامه‌های آموزشی رشته، واکاوی مفاهیمی چون سازماندهی، مجموعه سازی، تدوین استانداردهای جدید و متناسب با فناوریها و آموزش مجازی در جهت افزایش شناخت و ارتقای مهارت‌های لازم متخصصان این حوزه گام‌های جدی برداشت. همچنین تلاش در جهت آماده‌سازی و ارتقای مهارت‌های آنها برای فعالیت‌های آموزشی و تدوین محتواهای ضروری به منظور آمادگی متخصصان در جهت آماده‌سازی و استفاده از خدمات مجازی و از راه دور را برای کتابخانه‌ها در عصر پساکرونا، تولید محتوا به‌صورت موشن‌گرافی، اینفوگرافی، پادکست و ویدئوکست، بهره‌گیری از واقعیت مجازی و واقعیت افزوده برای تعامل با کاربران، استفاده از اینترنت اشیاء برای تماس کمتر با اشیاء در کتابخانه‌ها، استفاده از کوادکوپترها و پهبادها برای انتقال منابع اطلاعاتی به‌صورت فیزیکی و الکترونیکی، تهیه مجموعه وبینارهای آموزشی، برگزاری جلسات اجتماعی با نویسندگان و اهالی فرهنگی به‌صورت مجازی و زنده از طریق شبکه‌های اجتماعی، امانت دادن کتاب‌ها به صورت الکترونیکی، ایجاد کتاب‌های الکترونیکی تعاملی، حضور فعال‌تر در شبکه‌های اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد. خاطرمان باشد، دوران پساکرونا هم یک تهدید است که باید از آن به عنوان یک فرصت اساسی استفاده کرد. این کرونا است که ما را مجبور به تغییر کرده ولی می‌توانیم با یک برنامه‌ریزی هدف‌مند، فرصتی سودمند برای توسعه بهینه کتابخانه‌ها و ایجاد تحولات اثرگذار در آموزش کتابداران بسازیم و جامعه را نیز از آن منتفع سازیم. در پایان یادآور شوم که آموزش مجازی سابقه جدی و طولانی در ایران ندارد. به همین دلیل است که در ابتدای این راه با چالش‌های متفاوت و بزرگی در آن روبه‌رو هستیم. با این حال جای نگران ندارد و بهتر است پیش از هرچیز آرامش کار را دنبال و با هوشیاری فناوری را شکار کنیم و از آن برای آموزش فعال و مؤثر که می‌تواند عدالت آموزشی را فراهم کند، با کمترین هزینه استفاده کنیم.
