کتابخانه ها و فناوری های نوظهور

روح اله خادمی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه سمنان/ رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه سمنان

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

تکنولوژی یا معادل فارسی آن فناوری، همواره با تمدن ها و جوامع همراه بوده است. در هر عصری ظهور یا وجود یک فناوری، به عنوان فناوری نوظهور در نظر گرفته می شود و برای نسل بعد، آن فناوری دیگر منسوخ و فناوری دیگری به عنوان فناوری نوظهور آن جامعه و تمدن مطرح می شود. همچنین، ممکن است تا یک فناوری به سرزمین و کشوری برسد برای کشور یا منطقه اصلی، دیگر فناوری نوظهور نباشد. از این رو، نوظهور بودن یک فناوری تابعی از زمان و مکان است. این مسئله در دوره های مختلف از عصر کشاورزی، صنعتی و اطلاعاتی وجود داشته است. بخش های مختلف جامعه به ناچار باید با فناوری های دوره خود همراه شوند که در غیر این صورت حذف یا به حاشیه رانده می شوند. از گذشته تا زمان حال، کتابخانه ها همواره بخشی از جامعه بوده اند و به احتمال زیاد در آینده نیز بخشی از جامعه باقی خواهند ماند، از این رو همواره تحت تاثیر فناوری بوده اند. شاید زمانی امکان نوشتن بر روی پوست و چوب و یا اختراع کاغذ و مرکب و بعد چاپ به عنوان فناوری آن دوره شناخته می شد، اما؛ در سالهای اخیر، فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی است که بیشتر مورد توجه و نیاز حوزه کتابخانه ها، کتابداری و علم اطلاعات قرار گرفته است.

این فناوری ها در جنبه های مختلف کتابداری و علم اطلاعات مطرح است که از مجموعه سازی، سازماندهی، اشاعه اطلاعات، منابع و خدمات و حتی خود کتابداران را شامل می شود. کتابداران باید "فناور" باشند، به عبارت دیگر، لازم است که با فناوری های روز آشنا باشند و توانایی به کارگیری آن را داشته باشند.

عوامل مختلفی در پذیرش و استفاده از فناوری های نوظهور دخیل هستند. در دهه های 1960 که بحبوحه ی ورود رایانه به کتابخانه ها بود، ابتدا کتابداران از پذیرش آن امتناع می کردند، شاید نگرانی آن ها به خاطر از دست دادن شغل و یا نگرانیِ نداشتن توانایی در به کارگیری آن فناوری ها، بوده است. نیروی انسانی، بخش جدایی ناپذیر از پذیرش و استفاده از فناوری های نوظهور است. کتابداران باید با فناوری های نوظهور حوزه خود آشنا باشند. به عبارتی دیگر، به روز و مشتاق یادگیری و به کار گیری آن فناوری ها باشند. اکنون، شاید به دلیل به روز شدن سرفصل های آموزشی در بسیاری از رشته های دانشگاهی، و به کارگیری نیروهای جدید بخشی از این امر تحقق یابد، اما به دلایل مختلف ممکن است برخی هنوز به دنبال فناوری های نوظهور نباشند. نه تنها کتابداران، بلکه مدیران کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی نیز باید با فناوری های نوظهور حوزه‌ی خود آشنا باشند. در صورتی که مدیریت کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی دارای تخصص کتابداری و علم اطلاعات باشد شاید مشکل کمتر باشد. در غیر این صورت، نیاز به توجیه مدیران بالادستی جهت به کارگیری فناوری های نوظهور در کتابخانه است. قطعا سیاست های کلی سازمان مادر که کتابخانه ها زیر مجموعه ای از آن ها هستند در این امر تاثیر گذار است. از دیگر عوامل می توان به فرهنگ عمومی کاربران در استفاده از فناوری ها اشاره کرد. خدمات کتابخانه برای کاربران است و بنابراین باید فرهنگ استفاده از فناوری های نوظهور مرتبط در بین آن ها نیز وجود داشته باشد.

از همه این عوامل گذشته، بودجه یکی از مهم ترین عوامل به کارگیری فناوری های نوظهور است. به خصوص در سال های اخیر، عمدتاً سازمان ها با مشکلات مالی رو به رو هستند. بنابراین باید به حداقلی ها اکتفا کرده و شاید سخت باشد که سازمان را جهت پرداخت هزینه در این بخش توجیه کرد. این موارد تنها بخشی از عوامل است و با بررسی متون و تجربیات می توان عوامل بیشتری را شناسایی کرد. شاید فناوری های نوظهور بسیار جذاب به نظر برسند و همگان مشتاق استفاده از آن ها باشند اما عوامل اشاره شده در بالا و دیگر عوامل، در واقعیت نشان داده که کتابداران و دست اندرکاران کتابخانه ها تلاش و پیگیری های زیادی را برای تحقق این امر باید انجام دهند.

نگاهی به نوشتارها و متون در این زمینه نشان می دهد که اهمیت فناوری های نوظهور در کتابخانه ها جایگاه ویژه ای دارد، چه در خارج از کشور و چه در ایران. در سال های اخیر وبینارها و سخنرانی های زیادی در این زمینه انجام شده است. برای نمونه در دانشگاه میسوری-کلمبیا[1] در آمریکا واحدی به نام فناوری های نوظهور در کتابخانه ها تدریس می شود. یا ایجاد انجمنی زیرمجموعه انجمن کتابداری آمریکا با عنوان " انجمن فناوری کتابداری و علم اطلاعات"[2] و برگزاری وبینارهایی مانند "روند فناوری های برتر[3]" در سال 2020. در داخل کشور هم می توان به برگزاری وبینار "فناوری های نوظهور در کتابخانه[4]" توسط انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در سال 1399 و یا انتخاب به جای این موضوع برای این شماره از خبرنامه انجمن شاخه جنوب اشاره کرد. همچنین می توان به کتاب هایی همچون فناوری های کتابخانه ای نوظهور نوشته جوینر[5] اشاره کرد. وی در کتاب خود فناوری هایی همچون هوش مصنوعی، رباتیک، هواپیماهای بدون سرنشین[6]، وسایل نقلیه بدون راننده[7] (برای مثال به منظور رساندن کتاب و منابع اطلاعاتی)، داده های کلان، واقعیت مجازی/ افزوده[8]، چاپ سه بعدی و فناوری های پوشیدنی[9] (برای مثال ساعت های هوشمند) را به عنوان فناوری های نوظهور در کتابخانه ها مورد بحث قرار داده است. در کتاب دیگری با عنوان، "فناوری های نوظهور برای کتابخانه های دانشگاهی در عصر دیجیتال" توسط لی[10]، هوش مصنوعی، فناوری های سخت افزاری و نرم افزاری کامپیوتری، فناوری های دیجیتالی، فناوری های آموزشی، فناوری های چندرسانه ای، فناوری نانو، فناوری شبکه، فناوری ارتباطی، فناوری ویدئویی و فناوری های وب به عنوان فناوری های نوظهور کتابخانه ها معرفی شده است.

امید است با تلاش کتابداران و مدیران بتوان فناوری های نوظهور را در کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی به کار گرفت تا بهترین خدمات اطلاعاتی به کاربران ارائه شود که این امر به جایگاه حرفه نیز کمک خواهد کرد.

[1] . https://mospace.umsystem.edu/xmlui/handle/10355/12220

[2] . Library and Information Technology association (LITA)

[3] . "Top Tech Trends - 2020 Midwinter", American Library Association, January 20, 2020.

http://www.ala.org/lita/ttt/2020midwinter (Accessed April 13, 2021)

[4] .https://ilisa.ir/2020/09/01/

[5] . Joiner, I. A. (2018). Emerging Library Technologies: It's Not Just for Geeks. United Kingdom: Elsevier Science.

[6] . drones

[7] . driverless vehicles

[8] . virtual/augmented reality

[9] . wearable technologies

[10] . Li, L. (2009). Emerging Technologies for Academic Libraries in the Digital Age. Germany: Elsevier Science.