نقش کتابخانه های دانشگاهی در سنگر پژوهش
شهربانو صادقی گورجی
رئیس اداره خدمات کتابداری کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد
روزی نیست که دانشجویی یکی از پرسش های نخ نمای زیر را مطرح نکند:
- «شما پروپوزال هم می‌نویسید؟»
- «اگر پایان‌نامه بنویسید چند می‌گیرید؟»
- «جای مطمئنی می‌شناسید که مقاله بنویسد؟»
اتفاقِ در پسِ ظهورِ این سوالات مانند تیشه ای است که ریشة پژوهش جامعه را نشان گرفته است و گویا قرار نیست که پایانی هم داشته باشد. جالب اینجاست که همین افراد نگران کلاهبرداران و متقلبان هم هستند:
«لطفا یک فرد یا جای مطمئن معرفی کنید چون کلاهبرداری و تقلب زیاد شده است!»
به فکر فرو می روم و به واژه تقلب بیشتر می اندیشم. چطور می شود که فردی در مسیر تقلب باشد اما نگران این هم باشد که متقلبی امین پیدا کند؟ به نقش خودم برمی‌گردم. در قالب یک کتابدار دانشگاهی که رسالت اصلی سازمان مادر من آموزش و پژوهش است. از خود می پرسم کتابخانه‌های دانشگاهی و به تبع آن کتابداران دانشگاهی در این خصوص چه نقشی دارند؟ آیا وظیفه ما تنها تامین منابع اطلاعاتی موردنیاز و پاسخگویی به پرسش های متداول کاربران است؟ چرا برخی از دانشجویان تا پایان دوره تحصیل به کتابخانه مراجعه نمی‌کنند؟ چرا حتی برخی از دانشجویان از وجود کتابخانه در دانشگاه مطلع نیستند؟ چرا بعضی از اساتید، کتابخانه و کتابداران دانشگاهی را به رسمیت نمی‌شناسند؟ آیا مشکل از آنهاست یا ما؟ ما در نقش کتابداران دانشگاهی چه وظیفه ای بر عهده داریم؟
لنز اندیشه ام را به سمت مسئله می چرخانم. در حالت آرمانی دانشجویان و اساتید به مسائل پژوهشی دیدی درست و عمیق دارند. اساتید توانایی و فرصت کافی را برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی دارند. دانشجویان با اشتیاق مباحث پژوهشی را دنبال و پژوهش کاربردی را همچون نقشه راه زندگی آینده خود ترسیم و دنبال می‌کنند. اما در واقعیت مسئله جور دیگری نمود می یابد. نسبتِ تعداد دانشجویان به اساتید، استاندارد نیست و استادان راهنما اغلب فرصت رسیدگی به دانشجویان را ندارند. دانشجویان در طی دوران تحصیل با تفکر پژوهشی رشد نیافته اند و معمولا دید درستی درباره مفاهیم پژوهشی ندارند لذا نمی توانند به درستی با این مباحث ارتباط برقرار کنند.
به نظر می رسد ضعف آموزش مهارت های پژوهشی و همچنین نبود نظارت کامل و برخی از سیاستگذاری ها دست به دست هم داده تا ما شاهد خرید و فروش مقاله و پایان نامه باشیم. حال سوال اینجاست که ما کتابداران و شاغلان کتابخانه های دانشگاهی چه مسئولیتی داریم؟
راهکار پیشنهادی
از دیرباز مشارکت و همکاری اعضای کتابخانه های دانشگاهی اعم از اساتید و دانشجویان برای سفارش و تأمین کتاب و سایر منابع اطلاعاتی مشهود بود اما سوال این است که در شرایط اکنون همکاری ها باید در همین نقطه متوقف شود؟ چه نوع همکاری های تازه ای در این راستا متصور است و ما در سمت کتابداران دانشگاهی چه ملاحظاتی را باید در نظر داشته باشیم؟
شاید بتوان یکی از راهکارهای کاربردی را مشارکت کتابخانه های دانشگاهی در آموزش مهارت های پژوهشی اعضای دانشگاه و دانشکده ها دانست. در این شرایط کتابداران و اساتید و گروههای آموزشی در کنار هم در زمینه بهبود شرایط پژوهش دانشگاه گام خواهند برداشت. این راهکار در سه قسم می‌تواند پیاده شود؛ قسم نخست مشارکت در تدریس، قسم دوم آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی و قسم سوم مشاوره های اطلاعاتی در زمینه پژوهش.
در زمینه مشارکت تدریس، کتابداران دانشگاهی با اساتید درس های روش تحقیق یا ارائه سمینار به طور مستقیم برای برگزاری کلاس و ارائه سرفصل ها و آموزش آنها مشارکت می‌کنند. در زمینه آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی، تمرکز واحد آموزش کتابخانه های دانشگاهی بر مهارت های سواد اطلاعاتی خواهد بود و دانشجویان ورای درس روش تحقیق در این کلاس‌ها هم شرکت می‌کنند. در قسم سوم کتابخانه های دانشگاهی در کنار مشارکت در تدریس و آموزش مهارت های سواد اطلاعاتی، ساعت های مشاوره تخصصی در نظر میگیرد که هر دانشجو یا پژوهشگری به فراخور نیاز خود از این مشاوره بهره مند شود.
به نظر می رسد اکنون که پارادایم حاکم جامعه صرفه جویی است کتابخانه های دانشگاهی بتوانند از این راهکارها در راستای بهبود خدمات خود و ارتقاء کیفیت پژوهش استفاده کنند. با کمی پرس و جو و بررسی احتمالا به این نکته می رسیم که شاید بسیاری از کتابخانه های دانشگاهی مدت هاست که این راهکارها را به کار بسته اند و اجرا می کنند. اما نتیجه آنچنان که باید و شاید نیست؟ چگونه می توان این نقصان و کاستی را تا حدودی جبران و پذیرفتنی کرد.
چالش های پیش روی مشارکت
با بررسی منابع و نظریات اساتید و کتابداران می‌توان چند مانع یا چالش را پیش روی مشارکت کتابخانه های دانشگاهی با اساتید و گروه های آموزشی متصور شد. در ادامه به طور خلاصه چالش ها ذکر می شود.
توانمندی کتابداران
به این مسئله از دو دیدگاه می توان نگریست:
- دیدگاه اساتید به توانمندی کتابداران
- دیدگاه کتابداران به توانمندی خود
اگر اساتید درباره توانمندی کتابداران دیدگاه مساعدی نداشته باشند این مشارکت یا شکل نخواهد گرفت و یا اینکه در کیفیت مورد انتظار نخواهد بود. اینجا بر کتابداران است که با معرفی و ارائه توانمندی های خود دیدگاه ها را تغییر دهند و مسیری نو در این راستا ایجاد کنند.
دیدگاه کتابداران به توانمندی خود اما از شق دیگری است. این دیدگاه می تواند هم به علت کمبود اعتماد به نفس باشد و هم به علت ضعف آموزش ها در دوران تحصیل یا بازآموزی. در هر صورت اگر خواهان بقاء هستیم بر ماست کتابدارانی پرورش دهیم که بتوانند در جامعه واقعی عرض اندام کنند. هم دیدگاه شناختی آنها نسبت به خود افزایش یابد و هم مهارت های کاربردی آنها که جامعه به آن نیازمند است.
هسته اصلی فعالیت های پژوهش محور کتابخانه های دانشگاهی، کتابداران توانمند است. این کتابداران اصول و مفاهیم پژوهشگری را می‌دانند و دانش آنها به جستجو در پایگاههای اطلاعاتی خلاصه نشده است. لذا پرورش چنین کتابدارانی می تواند از عمده ترین رسالتهای کتابخانه های دانشگاهی باشد. این کتابداران با فضای پژوهشی یک یا چند رشته آشنا هستند و با کسب مهارت های سواد اطلاعاتی سطح بالا می توانند در کنار اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی قرار گیرند و مسیر پژوهش دانشگاه را به سمت و سوی درست هدایت کنند.
ارتباطات منسجم
دور از ذهن نیست که در پی دیدگاههای مدیریتی حاکم، در ابتدای راه دلسردی هایی حاصل شود. اصولا تغییر عادت همین ویژگی را دارد. همانطور که ذهن انسان به عادتهای پیشین خو میگیرد و تمایل به بازگشت دارد، جامعه نیز همین رفتار را در قبال عادتها دارد. پس بر کتابداران است که با درنظر گرفتن مداوم اهداف خود مانند پلیسی که دیگران را به مسیر تازه هدایت می کند، رویکردها را به سمت مشارکت و ارتباط سوق دهد.
در ارتباطات منسجم کتابداران هر ترم با اساتید و دانشجویان و مسئولان انجمن های علمی جلساتی مجزا دارند و بر اساس مخاطبین نوع خدمات خود را معرفی می کنند. در طول ترم هم از طریق شبکه های مجازی، ایمیل، تلفن و پیامک ارتباط و حضور و همراهی خود را حفظ می‌کنند.
ارتباط منسجم و پایدار اصل حاکم در این خصوص است که باید همیشه در ذهن باشد. دسترس پذیر بودن کتابدار، پاسخگویی و پیگیری از جمله ویژگی های کارساز در این زمینه است. برخورداری از مهارت های ارتباطی نیز از جمله مهارت های کلیدی به شمار می رود. لذا از یک سوکتابداران در پی ارتقاء دانش خود خواهند بود و از دیگر سو اساتید با علم به توانمندی های کتابداران، مشوق دانشجویان به مراجعه به کتابداران خواهند شد.
نمایندگان کتابخانه
در کنار ارتباطات مستحکم، کتابخانه های دانشگاهی به افرادی نیاز دارند که در دانشکده ها حضور داشته باشند و در نقش رابط کتابخانه مرکزی و دانشکده عمل کنند. در شرایط تجمیع کتابخانه های دانشکده ای بحران گسست ارتباط میان کتابخانه و دانشکده شدت گرفته است. کتابدارانی که در دانشکده ها باقی ماندند نه در نقش کتابدار رابط بلکه در نقش کارشناس پژوهش یا نشریه و یا حتی دورتر از آن به کارهایی گماشته شدند که در غرقابی از کارهای اداری گرفتار آمدند. لذا لازم است در شرح وظایف نمایندگان کتابخانه در دانشکده ها بازنگری انجام گیرد و با این جریان همسو شود.
ارزشیابی عملکرد کتابداران
بدیهی است که این رویکرد تازه وقت و انرژی زیادی می طلبد. زمانی که کتابداران برای حفظ ارتباط یا یادگیری مداوم صرف می‌کنند بسیار حائز اهمیت است که باید ارزشمندی آن را پاس داشت تا هم انگیزه لازم ادامه مسیر ایجاد شود و هم یاری‌گر بهبود مداوم کیفیت باشد. لازم است این مهم در نظام ارزشیابی عملکرد کتابداران لحاظ شود. مولفه های آن به طور مجزا دارای امتیاز باشند.
قوانین مدون
راز ماندگاری و تداوم هر فعالیتی ایجاد ساختار محکم است. داشتن قانون مدون، یک برنامه ارزشمند را از حالت سلیقه ای و شخصی خارج می‌کند و با تغییر مدیران استوار باقی می‌ماند. در برخی از منابع بعضی از روسا اعلام کردند که تدوین هیچگونه قانونی نیاز نیست و این مشارکت می‌تواند به طور خودکار اجرا شود اما برخی دیگر از روسا و اغلب کتابداران اذعان کردند که وضع قانون و دستورالعمل، ضمانت اجرایی کار را تضمین می‌کند.
نتیجه گیری
با توجه به گسترش نیازها، فعالیتها و انتظارات جامعه هدف، مشارکت کتابداران و کتابخانه های دانشگاهی در پیشبرد اهداف آموزشی و پژوهشی دانشگاه ضروری به نظر می رسد. از این رو به بخشی از نقش کتابداران یعنی مشارکت در امور مربوط به آموزش مهارت های پژوهش پرداخته شد. این مشارکت در سه دسته کلی قابل تصور است. مشارکت مستقیم در تدریس با اساتید، بهبود سطح دانش پژوهشی با آموزش مهارتهای سواد اطلاعاتی و ارائه مشاوره اطلاعاتی در حوزه پژوهش به عنوان مکمل مهمی برای دو فعالیت پیشین. در این راستا چالشهایی نیز پیش روی کتابخانه ها قرار دارد که رفع آنها به تلاش و تدبیر مضاعف نیازمند است.
این مقاله چکیده‌ای از بررسی و مطالعات شخصی در زمینه مشارکت کتابداران و گروههای آموزشی در دانشگاهها است. برای اطلاعات بیشتر به منابع زیر هم می توان رجوع کرد:
Deng, L. (2022). Making Sense of the Information Literacy Framework through Partnering for Transparent Teaching: New Opportunities for Librarian-Faculty Collaboration.
Johnson, A., Jones, M., Gillow, L., & Campanicki, N. (2022). Concurrent 3: Faculty-Librarian Collaboration for Student Success.
Messner, K., Boehme, G., & Sullivan, S. (2022). Creating Museum Exhibits Faculty-Librarian Collaboration within a First-Year Research Course.
Nguyen, L. T., & Tuamsuk, K. (2020). Roles of the faculty and librarian in the collaborative relationships at Vietnamese universities: a qualitative methodology.
Nguyen, T. L., & Tuamsuk, K. (2021). Faculty–librarian administrative structure and collaborative activities supporting teaching and research at Vietnamese universities: A qualitative study. IFLA journal, 47(2), 236-249.
