پگاه تاجر
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت
دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه شیراز
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
زهرا کارپرور
دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

چکیده
هدف این مقاله، درک همخوانی دروس جدید سرفصل دوره کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی، نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93، با نیازهای حرفه ای است که بر اساس دیدگاه کتابداران شاغل تازه فارغ التحصیل شده و همچنین آندسته از دانشجویان علم اطلاعات و دانش شناسی که همزمان کتابدار هم هستند، انجام شده است. این پژوهش یک طرح کیفی مقدماتی، از نوع پدیدار شناسی است که 8 نفر کتابدار، در آن شرکت کرده اند و تجربه زیسته خودشان را طی دو مرحله مصاحبه ساختاریافته، بیان کرده اند. در این پژوهش از روش نمونه گیری هدفمند از نوع گلوله برفی استفاده شده است. از تحلیل مضمون داده ها، دو حیطه "عدم بکارگیری دروس آموخته شده در کار" و " دلایل همخوانی دروس جدید با نیازهای حرفه کتابداری" شناسایی شد که برای حیطه اول، 4 مضمون و برای حیطه دوم، 18 مضمون درک گردید. تحلیل مضامین نشان داد که سرفصل های دروس جدید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مقطع کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) ماهیتا با نیازهای حرفه ای کتابداران همخوانی دارد اما در عمل، کتابداران بسیاری از دروس جدید را در کارشان به کار نمی گیرند.

کلیدواژها: همخوانی دروس جدید، علم اطلاعات و دانش شناسی، نیازهای حرفه ای، کتابداران، پدیدارشناسی، مقطع کارشناسی

مقدمه
دانشکده های علم اطلاعات و دانش شناسی، برای همگام شدن با انقلاب فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، باید دانشجویانی را برای کار در انواع کتابخانه ها و مشاغل اطلاع رسانی فراتر از کتابخانه ها مانند نشر الکترونیکی، داد و ستد اطلاعات، مدیران وب و مدیران شبکه های داخلی تربیت کنند (بیگدلی و حمدی پور،1391). لذا، به برنامه درسی همگام با فناوری های مختلف اطلاعاتی و ارتباطی و نیازهای کشور و جامعه نیاز دارند تا بتوانند دانش آموختگانی با توانایی های اساسی لازم، وارد بازار کار نمایند (نوکاریزی، 1383). این در حالی است که، آموزش رسمی علم اطلاعات و دانش شناسی از آغاز تا کنون با فراز و نشیب های فراوانی همراه بوده است و برنامه های آموزشی آن به تناسب ضرورت ها و گاهی بر اساس سلیقه های فردی دگرگون شده و دارای نقاط قوت و ضعف متعددی بوده است (حری،1385؛ فتاحی و همکاران، 1393). بنابراین، کارایی برنامه های آموزشی ارائه شده و همخوانی آنها با نیازهای حرفه ای کتابداران از چالش های اساسی آموزش رسمی این رشته می باشد.
با توجه به این که در سال های اخیر، در ایران، در سرفصل دروس دوره کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی، مجددا بازنگری هایی صورت گرفت، نویسندگان بر آن شدند تا به فهم همخوانی دروس جدید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی با نیازهای حرفه ای کتابداران در قالب یک مطالعه پدیدارشناسانه بپردازند. بنابراین، هدف کلی این مطالعه پدیدارشناسی، عبارت است از درک همخوانی دروس جدید سرفصل دوره کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی، نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93، با نیازهای حرفه ای، که بر اساس دیدگاه کتابداران شاغل تازه فارغ التحصیل شده و همچنین آندسته از دانشجویان علم اطلاعات و دانش شناسی که همزمان کتابدار هم هستند، انجام شده است. در این راستا، سؤال اساسی این پژوهش عبارت است: " کتابداران، تجربه خود در مورد انطباق سرفصل های دروس جدید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی (مقطع کارشناسی، نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) با نیازهای حرفه ای شان را چگونه توصیف می کنند؟ لازم به ذکر است که در این مقاله، گزارش مطالعه مقدماتی، ارائه شده است.

پیشینه پژوهش
مرور ادبیات پژوهش نشان می دهد که همواره پژوهش هایی در زمینه آموزش کتابداری و علم اطلاعات، چالش ها و تحولات آن انجام شده است و پیشنهاداتی برای تغییر برنامه درسی این رشته ارائه شده است. برای مثال، اوکلو اوبورا وکینگونو بوکنیا (2011) در پژوهشی با عنوان "کتابداری و علم اطلاعات: اموزش و تدریس در اوگاندا"، چالش های تدریس و آموزش کتابداری در اوگاندا را شناسایی و استراتژی هایی را پیشنهاد کردند. آنها بر این باورند که که این نیاز وجود دارد که دانشجویان کتابدرای برای مشاغل در دنیای دایما در حال تغییر کنونی، آماده شوند. پژوهشگران اظهار کردند که این امر، به آموزش های چند جانبه، تمرکز بیشتر بر دانش هسته و برنامه ریزی جامع نیاز دارد. علاوه بر این، بی و مونیکا (2015) در پژوهشی به بررسی دلایل توسعه آموزش کتابداری و علم اطلاعات در کنیا و چالشهایی که آموزش با آن روبروست پرداختند و پیشنهاد هایی ارائه کردند. روش مورد استفاده در پژوهش آنها، پیمایشی بود. جامعه آماری پژوهش، کارکنان قدیمی ترین مدرسه آموزش کتابداری بودند. یافته ها نشان داد که چالشهای آموزش کتابداری در کنیا عبارتند از ناکافی بودن کارکنان آموزشی، کمبود مواد تدریس و زیر ساخت های لازم.
چو و همکاران (2011) در پژوهشی دیگر، به بررسی چگونگی عملکرد مربیان کتابداری برای انطباق با دانش ها و مهارت های به سرعت در حال تغییر رشته کتابداری پرداختند. این مطالعه با استفاده از روش پژوهش آمیخته انجام شد و از بیش از 100 شرکت کننده از دانشجویان، فارغ التحصیلان، کارکنان، مدیران ارشد، اعضای هیات علمی و دانشجویان بخش کتابداری و علم اطلاعات در دانشگاهی متوسط در جنوب غربی ایالت متحده مصاحبه و نظرسنجی به عمل آمد. یافته ها نشان داد که در آموزش کتابداری، همواره نیاز به ارتباط نزدیک تر مربیان با کارکنان و تأکید بر محتوای فنی دروس وجود دارد.
از طرف دیگر، توموهایروی (2013)، به تحلیل و بررسی ورود دانش بومی و چند فرهنگی در دوره آموزشی علم اطلاعات و کتابداری پرداخت. وی، با رویکرد مرورپیشینه پژوهش، به ارایه ی سناریویی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پرداخت. نتایج پژوهش نشان داد که در آمریکای شمالی و اروپا شناخت تنوع فرهنگی به عنوان عاملی ارزشمند برای حرفه کتابداری، آشکار است . برعکس، مدارس و موسسات کتابداری و علم اطلاعات نیز مربیان در کشورهای درحال توسعه آفریقا، تقریبا هیچ پیشینه ای در خصوص ورود دانش بومی و چند فرهنگی در آموزش کتابداری ندارند. دو دلیل عمده عدم ورود دانش بومی و چند فرهنگی در برنامه ی آموزش کتابداری در کشورهای درحال توسعه عبارتند از: ناکافی بودن مهارت ها و بودجه. بنابراین، نیاز به تجدید نظر و بهبود برنامه درسی برای مدارس کتابداری این کشورها وجود دارد.
آموزش "علم اطلاعات و دانش شناسی" و بررسی سر فصل های مصوب مربوطه در ایران نیز، مورد توجه پژوهشگران بوده است. برای نمونه، شهبازی و همکاران (1394) در پژوهشی به تحلیل سرفصل های برنامه درسی مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته "علم اطلاعات و دانش شناسی" بر اساس فرصت های شغلی نوظهور مبتنی بر فناوری اطلاعات در بازار کار جهانی پرداختند. یافته های پژوهش آنها نشان داد که کاستی های اساسی برنامه آموزشی رشته علم اطلاعات در ایران را می توان ذیل مقولات مبانی شبکه های کامپیوتری، مبانی برنامه نویسی و طراحی پایگاه های اطلاعاتی، مبانی کامپیوتر و نگرش (خصوصیات فردی و ویژگی های رفتاری) دسته بندی نمود. همچنین، بیگدلی و حمدی پور (1391) در پژوهشی به تحلیل محتوای برنامه آموزشی دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی مصوب سال های 1375 و 1388، پرداختند. یافته های آنها نشان داد که عناوین درسی دو برنامه فقط 25 درصد در محتوا اشتراک دارند که نشان دهنده نو بودن برنامه جدید است. علاوه بر این، میزان همخوانی سرفصل های جدید رشته کتابداری و اطلاع رسانی ایران با سرفصل های درسی سایر کشور ها نزدیک به 70 درصد است و 75 درصد واحد ها در برنامه درسی جدید نسبت به برنامه درسی قبلی از نظر ایجاد دروس جدید، تغییر نام و ادغام دروس تغییر کرده اند. 44 درصد از دروس مصوب سال 88 جدید هستند و 22 درصد از دروس در ارتباط با فناوری های اطلاعاتی کاربردی در کتابخانه ها می باشند.
مرور ادبیات پژوهش نشان داد که پژوهش های انجام شده در ایران، بیشتر بر تحلیل محتوای سر فصل های رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تمرکز کرده اند و به بررسی همخوانی سر فصل ها با نیازهای حرفه ای از دیدگاه کتابداران شاغل نپرداخته اند. بررسی پیشینه پژوهش حاکی از آن است که تاکنون، پژوهشی که از رویکرد پدیدارشناسی به منظور فهم همخوانی دروس جدید سرفصل دوره کارشناسی علم اطلاعات و دانش شناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93)، با نیازهای حرفه ای کتابداران بهره ببرد، انجام نشده است.

روش شناسی
این پژوهش یک طرح کیفی مقدماتی، از نوع پدیدار شناسی است. پدیدارشناسی، فهم تجارب زنده و توصیف معنای تجارب درک شده یک پدیده می باشد (کرسول ، 1390) بنابراین، با بهره گیری از روش پدیدار شناسی می توان، جوهره تجارب انسانی در باب یک پدیده را آن طور که توسط مشارکت کنندگان در پژوهش توصیف می شود، شناسایی کرد.
مشارکت کنندگان این پژوهش، کتابدران تازه فارغ التحصیل شده در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و دانشجویانی هستند که همزمان کتابدار هم هستند. مشارکت کنندگان با روش نمونه گیری هدفمند از نوع گلوله برفی شناسایی و انتخاب شدند. 8 نفر نفر در مطالعه مقدماتی شرکت کردند و تجربه زیسته خود را از چگونگی انطباق سرفصل دروس دوره کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) با نیازهای حرفه ای شان را، طی دو مرحله مصاحبه ساختاریافته از طریق ایمیل و شبکه های اجتماعی، بیان کردند. سؤالات مصاحبه های مرحله دوم بر اساس پاسخ های مصاحبه های مرحله اول ایجاد شد. لازم به ذکر است که، علاوه بر سؤالات مصاحبه، فایل سرفصل دروس دوره کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) و سیاهه دروس جدید (پایه، تخصصی اجباری و اختصاصی اختیاری) از طریق پست الکترونیکی در اختیار مشارکت کنندگان قرار گرفت و از آنها خواسته شد در مدت زمانی که به مطالعه سرفصل می پردازند، هر گونه پرسش احتمالی و نیاز به گفتگوی دوطرفه را با پژوهشگران مطرح کنند. جدول1. سیاهه دروس جدید درسرفصل دروس دوره کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) را نشان می دهد.
برای تحلیل داده های کیفی از نرم افزار "مکس کیودا" نسخه 10 استفاده شد. کد گذاری مصاحبه ها، طی دو مرحله باز و محوری انجام شد. این فرآیند توسط یکی از پژوهشگران و یک متخصص دیگر دارای درجه کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی صورت پذیرفت. به منظور ارزیابی پایایی داده های کیفی، میزان توافق 2 کد گذار از طریق نرم افزار "مکس کیودا" محاسبه گردید که ضریب توافق به دست آمده، 81/0 است.

جدول1. سیاهه دروس جدید درسرفصل دروس دوره کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93)

یافته ها

از داده های کیفی این پژوهش مقدماتی، دو حیطه "عدم بکارگیری دروس جدید آموخته شده در کار" و "دلایل همخوانی دروس جدید با نیازهای حرفه کتابداری" شناسایی شد. برای حیطه اول، 4 مضمون و برای حیطه دوم، 18 مضمون درک گردید. جدول2 مضامین برآمده از تحلیل توصیف های آنان را نشان می دهد.
یکی از مضامین شناسایی شده در حیطه اول " نظری بودن مباحث سر فصل ها" است که مشارکت کنندگان به آن پرداختند. برای مثال مشارکت کننده "الف" گفت:
" بطور کلی دلیل عدم همخوانی یا نظری بودن مباحث است که در عمل سودی برای دانشجو ندارد و بایستی بر عملی بودن و کاربردی بودن مباحث تاکید بیشتر نمود. یا مربوط به محل کار و نقش فعلی من است که برخی دروس برایم کاربردی نیست."
"حمایت نشدن کتابداران برای طراحی کتابخانه دیجیتال" از دیگر مضامین درک شده در حیطه اول است که تعدادی از مشارکت کنندگان به آن اشاره کردند. برای نمونه مشارکت کننده "ب" گفت:
"در محل کار من اندک کتابدارانی هم که برای طراحی نرم افزار کتابخانه تلاش کردند یا تصمیم دارند کنند، حمایت نمی شوند و جدی گرفته نمی شوند"

سومین مضمون شناسایی شده در حیطه اول "انجام امور توسط بخش فناوری اطلاعات کتابخانه" که اکثر مشارکت کنندگان آن را دلیلی برای عدم به کارگرفته شدن دروس آموخته شده در حرفه شان ذکر کرده اند. مثلا مشارکت کننده "ج" گفت:
" از آن جاکه در محل کار ما، بخش کامپیوتر و برنامه نویسی جدا از بخش تجزیه و تحلیل منابع است. مستقیما به این دروس نیازی نیست. اما برای پیشنهاد دادن برای بهبود نرم افزار و درک مشکلات احتمالی لازم است."
همچنین مشارکت کننده "د" اظهار کرد که:
"امور دیجیتالی و فناورانه کتابخانه در مرکز فناوری اطلاعات دانشگاه حل و فصل می شود و کتابداران معمولا نقشی در آن ندارند."
آخرین مضمون درک شده در حیطه "عدم بکارگیری دروس جدید آموخته شده در کار"، مضمون "بهره گیری از نرم افزارهای کتابخانه ای آماده" است که از مصاحبه با مشارکت کنندگان آشکار شد. مشارکت کننده "الف" بیان کرد که:
"در محل کار من از کتابخانه های دیجیتال از پیش طراحی شده استفاده می شود مانند کتابخانه دیجیتال آذرسا، لذا درس طراحی کتابخانه دیجیتال، در عمل تا کنون به کار من نیامده اند. بخش پژوهش و فناوری اصلا نظر مساعدی نسبت به طراحی کتابخانه دیجیتال توسط کتابداران ندارد."

جدول.2 مضامین چگونگی همخوانی سرفصل های دروس جدید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مقطع کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) با نیازهای حرفه ای کتابداران

تحلیل یافته ها منجر به شناسایی حیطه "دلایل همخوانی دروس جدید با نیازهای حرفه کتابداری" با 18 مضمون شد. در ادامه هر مضمون به همراه مثالی از اظهارات مشارکت کنندگان، آورده شده است. 

مضمون "نیاز به آگاهی کتابداران از فناوری های نوین"
مثال:
مشارکت کننده "ج" گفت: "کتابداران باید در طراحی و پیاده سازی نرم افزارهای مربوط به کتابخانه کمک کنند و از نحوه استفاده از تکنولوژی جدید در ارائه خدمات کتابخانه آگاهی داشته باشند."
مضمون "درک بهتر مشکلات فنی سامانه کتابخانه"
مثال1:
مشارکت کننده "و" گفت: "کتابداران نیازمند آشنایی با نحوه اتصال کامپیوترها به صورت شبکه داخلی می باشند تا در صورت لزوم برای آموزش های گروهی مورد استفاده قرار گیرد. این مهارت می تواند در اتصال سخت افزار ها از جمله پرینتر ها و اسکنر های کتابخانه که مورد لزوم کاربران می باشند مورد استفاده قرار گیرد. همچنین رفع اشکالات سطحی سخت افزاری و نرم افزاری سیستم های کامپیوتری، و خروجی ها و ورودی های متصل به آنها مانند اسکنر ها و پرینترها مورد لزوم می باشد. لذا دروسی مانند "مبانی شبکه و سخت افزار"و "مبانی نرم افزار و سیستم عامل" نیاز است."
مثال2:
مشارکت کننده "ب" بیان کرد: " کتابدار لازم است با مبانی نرم افزار، سخت افزار و پردازش زبان طبیعی آشنایی حداقلی داشته باشد تا بتواند نقاط ضعف نرم افزار کتابخانه یا پایگاههای اطلاعاتی را درک کند و پیشنهادات و درخواستهایی را به مدیران نرم افزار پیشنهاد دهد."
مثال3:
مشارکت کننده "الف" گفت: "آشنایی کتابدار با مبانی شبکه و سخت افزار و نرم افزار و سیستم باعث می شود اگر حین کار مشکلی پیش آید کتابدار بتواند به راحتی درصدد رفع آن برآید."
مضمون "نیاز به طراحی نرم افزارهای کتابخانه ای با کارایی بیشتر"
مثال:
مشارکت کننده "ز" گفت: " کتابداران می توانند در طراحی نرم افزار هایی که با نیاز کاربران و همچنین کتابداران منطبق باشد سهیم باشند. همچنین نحوه انطباق نیاز های کاربران و کتابداران با قابلیت های این نرم افزار ها مورد نیاز است که دانش کتابداران در این زمینه می تواند راه گشا باشد. کتابداران با دانش فوق می توانند بهترین نرم افزار را منطبق با نیاز های کتابخانه و یا سازمان خود طراحی و یا انتخاب کنند لذا، درس طراحی نرم افزار های کتابخانه ای لازم است".
مضمون "نیاز به همکاری کتابداران با مهندسان نرم افزار برای طراحی سامانه کتابخانه"
مثال1:
مشارکت کننده "ز" اظهارکرد: "کتابداران باید در طراحی نرم افزار های مربوط به کتابخانه همکاری نمایند. همچنین آگاهی از نحوه استفاده و نصب نرم افزار های مختلف می تواند آنها را در رفع نیاز کاربران توانمند سازد."
مثال2:
مشارکت کننده "ب" گفت: "با توجه به ارائه بسیاری از خدمات تحت وب توسط کتابخانه ها مانند تمدید، رزرو، ارائه نسخه دیجیتال کتب یا پایان نامه و ... و حرکت کتابخانه ها به سمت دیجیتالی شدن نیاز به آشنایی کتابداران با فناوریهای وب، طراحی کتابخانه دیجیتال وجود دارد. از سوی دیگر، کتابدار لازم است منطق برنامه نویسی و اصول نرم افزار کتابخانه را درک کند تا بتواند پیشنهادات خود را در جهت تغییر کدنویسی و امکانات نرم افزار کتابخانه را به مدیران نرم افزار ارائه دهد. کتابدار لازم نیست که برنامه نویس حرفه ای باشد و یا نرم افزار کتابخانه طراحی کند، اما باید از اصول و چگونگی ایجاد آن آگاهی کامل داشته باشد تا بتواند در کنار مدیران نرم افزار نقش مشاوره ای داشته باشد."
مثال3:
مشارکت کننده "ح" بیان کرد: " کتابدار زمانی که دروس پایه جدید را گذرانده باشد، می تواند در جلسات مرتبط با روزآمد سازی برنامه جامع کتابخانه ای شرکت کند و نظرات مفیدی را ارائه دهد."
مضمون "عدم وابستگی رشته به محمل خاص اطلاعاتی"
مثال:
مشارکت کننده "الف" گفت: "برقراری ارتباط موثر با کاربران برای آگاهی از نیاز های اطلاعاتی انها و بر آوردن این نیازها مورد لزوم کتابداران است. کتابداران باید بتوانند با استفاده از روش های حضوری و غیر حضوری مواردی مانند نحوه استفاده از پایگاه های اطلاعاتی، روشهای جستجوی موثر و ... را به کاربران و یا سایر همکاران خود آموزش دهند. برای این منظور استفاده از رسانه های مختلف مورد لزوم است."
مضمون "ضرورت بازیابی اطلاعات در کتابخانه ها"
مثال1:
مشارکت کننده "ب" بیان کرد: "از آنجا که کاربران برای جستجوی مفید و موثر در وب و پایگاه های اطلاعاتی به کتابخانه و کتابداران مراجعه می کنند ، کتابداران نیازمند آشنایی کامل با پایگاه های اطلاعاتی و روش های جستجو و استراتژی های آن می باشند."
مثال2:
مشارکت کننده "و" گفت: "در حال حاضر دنیا به سوی توسعه مداوم فناوری های وب پیش می رود و بازیابی اطلاعات دیگر بدون استفاده از ابزارهای وب بهره وری و کارایی لازم ندارد. لذا درس "فناوری های وب" بسیار با نیازهای کتابداری همخوانی دارد"
مضمون "نیاز به ایجاد فرصت های شغلی بیشتر برای کتابداران"
مثال1:
مشارکت کننده "د" گفت: "درس "جریان اطلاعات در سازمان ها" فضای کاری بیشتری را برای کتابداران ایجاد می کند."
مثال2:
مشارکت کننده "و" گفت: "درس "مبانی آرشیو" یکی از شاخه های لازم و مهم رشته علم اطلاعات و دانش شناسی بوده و زمینه های شغلی مختلف را نیز برای این رشته فراهم می کند."
مثال3:
مشارکت کننده "و" گفت: "کتابداران در کار کتابخانه ها موفق تر بوده و امکان استخدام بیشتری خواهند داشت. همچنین آشنایی با این درس امکان کار فارغ التحصیلان این رشته در بازار کار آزاد را فراهم می کند."
مضمون "نیاز به بازاریابی خدمات کتابخانه"
مثال:
مشارکت کننده "ج" گفت: " پیشرفت تکنولوژی باعث تغییر نقش کتابخانه ها و کتابداران شده است. از سوی دیگر رشد سازمان های غیر انتفاعی در ارائه خدمات به کاربران چشمگیر می باشد. از این رو نیاز است تا کتابداران برای معرفی خدمات و امکانت کتابخانه و قابلیت های کتابداران در رفع نیاز های اطلاعاتی کاربران با فعالیت های بازاریابی و نحوه انجام آن آشنایی کامل داشته باشند و اقدام به جذب کاربران بالفعل و بالقوه کتابخانه ها نمایند که خب درس بازاریابی خدمات کتابخانه راهگشاست."
مضمون "نیاز به شناسایی مشکلات زبان فارسی در محیط دیجیتال توسط کتابداران"
مشارکت کننده "ح" گفت: "مقدمات پردازش زبان طبیعی نیز به شناسایی مشکلات زبان فارسی در محیط دیجیتال کمک می کند. تسلط بر این حوزه می تواند کمک کند تا این مشکلات کمرنگ تر شود."
مضمون "نیاز به برنامه نویسی برای برنامه های کاربردی کتابخانه"
مثال:
مشارکت کننده "الف" بیان کرد: "از آنجا که نوشتن برنامه های کاربردی و عملیاتی مستلزم تسلط به برنامه نویسی و کسب تجربه است، هر چه تعداد واحدهای بیشتری به این امر اختصاص یابد احتمال استفاده واقعی از آن در آینده بیشتر خواهد بود."

مضمون "نیاز به اصلاح نگرش کتابداران نسبت به نقش کتابخانه در توسعه"
مثال:
مشارکت کننده "ج" گفت: "کتابخانه ها به عنوان مخازن اطلاعات و کتابداران به عنوان خزانه داران این منابع ارزشمند که در دنیای امروز سرمنشاء قدرت و نفوذ جوامع هستند، نقشی اساسی در توسعه پایدار دارند. چنین نقشی در کشور ما معمولاً از سوی گروه ها و اصناف مختلف مغفول مانده و گاهاً حتی خود کتابداران نیز قائل به چنین نقشی نیستند، درس "اطلاعات و دانش برای توسعه" می تواند باعث اصلاح نگرش در سطح کتابداران شود که با القاء و نمایش آن به عموم از سوی کتابداران باعث ایجاد اتفاق نظر در جامعه نسبت به این مسئله می شود و در نهایت می تواند به توسعه همه جانبه و پایدار کشور کمک کند."
مضمون "نیاز به آگاهی کتابدار از فلسفه اطلاعات و توسعه"
مثال:
مشارکت کننده "ج" گفت: "با توجه به اینکه اطلاعات عنصر اصلی خدمات کتابخانه ها را تشکیل می دهد، بنابراین نیاز به آگاهی از فلسفه وجودی اطلاعات که برای توسعه است می تواند به کتابداران این نگرش را دهد که چگونه در جهت توسعه کتابخانه خود به عنوان یک سازمان و سپس سازمان مادر خود تلاش کنند."
مضمون "نیاز به انجام خدمات علم سنجی توسط کتابداران"
مثال:
مشارکت کننده "د" گفت: "به دلیل نیاز دانشگاهها به خدمات علم سنجی نیز، آشنایی کتابداران با نمایه های تخصصی الکترونیکی مانند اسکوپوس و وب آو ساینس بسیار ضروری است. زیرا بسیاری از اعضای هیئت علمی نیاز به ضریب تاثیر مجلات، شاخص های انفرادی خود در این پایگاهها دارند اما بسیاری از آنها آشنایی با این پایگاهها نداشته و کتابداران باید بتوانند آنها را راهنمایی کنند قطعا، درس نمایه های تخصصی الکترونیکی یک نیاز حرفه ای است."
مضمون "نیاز به انجام فعالیت های فرهنگی در کتابخانه ها"
مثال:
مشارکت کننده "ز" گفت: "مدیران کتابخانه ها خصوصا کتابخانه های عمومی و دانشگاهی از کتابداران انتظار دارند که خدماتی فراتر از وظایف تعریف شده مانند برگزاری کارگاههای آموزشی و فعالیتهای فرهنگی انجام دهند. درس "خدمات فرانهادی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی" در این زمینه یاری رسان است."
مضمون "نیاز به آموزش کارمندان سازمان های دیگر توسط کتابداران"
مثال:
مشارکت کننده "ه" گفت: "دروسی مانند"اطلاعات و دانش برای توسعه"و "خدمات اطلاعات اجتماعی" کتابداران را به سمت تأمین نیازهای اطلاعاتی سازمان ها برای ارائه خدمات به جامعه و آموزش کارمندان آنها برای کسب اطلاعات از منابع اطلاعاتی سوق می دهد."
مضمون "نیاز به جذب کاربران بیشتر"
مثال:
مشارکت کننده "الف" گفت: "ظهور و همه گیر شدن اینترنت و دسترسی آسان به انواع اطلاعات از طریق آن، روز به روز از تعداد مشتریان کتابخانه ها می کاهد. لذا کتابداران و کتابخانه ها باید برای بقاء حیات خود بتوانند انواع خدمات اطلاعاتی را به کاربرانشان ارائه و به آنها بقبولانند که این خدمات هم از لحاظ زمانی صرفه جویی قابل توجهی برای آنها در پی دارند و هم کیفیت و قابل اعتماد بودن و صحت آنها تضمین شده است. دروس جدید می تواند در این مهم اثر گذار باشد."
مضمون "نیاز به آشنایی بهتر با نیازهای اطلاعاتی کاربران"
مثال:
مشارکت کننده "ج" گفت: "درس "خدمات اطلاعات اجتماعی" در جهت آشنایی با نیاز های اطلاعاتی جامعه و چگونگی ارائه اطلاعات به کاربران بسیار مفید است."
مضمون "وجود آرشیو در برخی کتابخانه ها":
مثال، مشارکت کننده "ب" گفت: "کتابخانه ها یا دارای آرشیوهای چاپی هستند یا نیاز به ایجاد آرشیوهای چاپی و یا خصوصا الکترونیک از منابع خود مانند روزنامه ها، مجلات و ... دارند. بنابراین آشنایی با مبانی آرشیو می تواند راهگشا باشد."
بحث و نتیجه گیری
تحلیل مضمون مبتنی بر تجربه زیسته کتابداران نشان داد که سرفصل های دروس جدید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مقطع کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) ماهیتا با نیازهای حرفه کتابداری همخوانی دارد اما در عمل، کتابداران بسیاری از دروس جدید را در کارشان به کار نمی گیرند. به نظر می رسد، دلایل این امر به روز نبودن کتابخانه ها در ارائه خدمات نهادی و فرانهادی و وجود دیدگاهی که کتابداران را جدا از امور فناوری اطلاعات می پندارد، باشد. این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته سمت های متنوعی از جمله کتابدار دیجیتال، کتابدار فناوری اطلاعات، کتابدار ابرداده و آرشیویست دیجیتال برای حرفه کتابداری تعریف شده است (شهبازی و همکاران، 1394). به نظر می رسد، شکاف محسوسی بین محتوای سرفصل های جدید و واقعیت موجود امور حرفه ای کتابداران ایرانی وجود داشته باشد که البته واکاوی آن به پژوهش های بیشتری نیاز دارد.
براساس مضامین شناسایی شده در حیطه "دلایل همخوانی سرفصل دروس جدید با نیاز حرفه کتابداری" می توان گفت کتابداران تازه فارغ التحصیل شده از نیازهای روز حرفه خود آگاهند و سرفصل دروس جدید را منطبق بر نیازهای حرفه ای شان می دانند. لذا، امروزه نیاز به بازنگری نقش حرفه ای کتابداران در کتابخانه های ایران بیشتر از هر زمان دیگری احساس می شود. به کار گرفته شدن دروس آموخته شده در عمل می تواند چشم اندازهای نوینی پیش روی کتابداران ایرانی قرار دهد و آنها را به جایگاهی که یک کتابدار حرفه مند باید داشته باشد، نزدیک کند. دیانی (1391) نیز بر وجود پتانسیل هدایت دانش آموخته به اصل حرفه کتابداری و حرفه هایی که با آن تنگاتنگ است، در برنامه بازنگری شده دوره کارشناسی تأکید کرده بود. بنابراین، لازم است همگام با بازنگری سرفصل دروس این رشته در ایران، بازنگری هایی نیز در نحوه مدیریت کتابخانه ها، آیین نامه ها و خطی مشی ها، سمت کتابدار و شرح وظایف کتابداران صورت پذیرد.
مطالعه ای که چگونگی همخوانی سرفصل های دروس جدید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مقطع کارشناسی (نسخه بازنگری شده دوم مورخ 28/11/93) را با نیازهای حرفه کتابداران آشکار کند، در ادبیات پژوهش یافت نشد. لذا نمی توان به مقایسه مضامین درک شده این پژوهش و پژوهش های دیگر پرداخت. اما دو مضمون "انجام امور توسط بخش فناوری اطلاعات کتابخانه" و "نیاز به ایجاد فرصت های شغلی بیشتر برای کتابداران" به طور ضمنی در پژوهش شهبازی و همکاران (1394) وجود دارد. شهبازی و همکاران (1394) گفته بودند: "فناوری اطلاعات تهدیدهایی را متوجه رشته علم اطلاعات نموده است اما در کنار آن فرصت هایی را برای این رشته در ارتباط با تسهیل فعالیت ها، فرایندها و ایجاد حوزه های اشتغال جدید فراهم کرده است. اگر فرصتی را که ناشی از ظهورفناوری های نوین است سریعا در نیابیم و متناسب با آن برنامه ریزی نکنیم، ظرف مدت کوتاهی، تهدیدها به صورت جدی تری خود را نمایان خواهند کرد. در این صورت و به ویژه با وضعیت نامناسب اشتغال در ایران، ظرف چند سال آتی عموم فرصت های کتابداران را فناوران اطلاعات اشغال خواهند کرد."
لازم به ذکر است که نویسندگان درصدد هستند، مصاحبه های عمیق نیمه ساختاریافته ای با تعداد بیشتری از مشارکت کنندگان واجد شرایط این پژوهش، انجام دهند تا بتوانند در آینده تحلیل های دقیق تری ارائه نمایند.
منابع و ماخذ
بیگدلی، زاهد، حمدی پور، افشین (1391). "تحلیل محتوایی برنامه آموزشی دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی مصوب سال های 1375 و 1377". پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، 28(2)، 283-304.
حری ، عباس (1385) . اطلاع رسانی: نگرش ها و پژوهش ها، تهران : کتابدار.
دیانی، محمد حسین (1391). آموزش کتابداری، کیفیت و چالش ها، بوده ها و نبوده ها در برنامه جدید دوره کارشناسی کتابداری، در دسترس در dayani.profcms.um.ac.ir.
شهبازی، رحیم، فهیم نیا، فاطمه، حکیم زاده، رضوان، فدایی، غلامرضا (1394). "تحلیل سرفصل های برنامه های درسی مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی بر اساس فرصت های شغلی نو ظهور مبتنی بر فناوری اطلاعات در بازار کار جهانی" . کتابداری و اطلاع رسانی ، 18(2)، 103-140.
کرسول، جان دبلیو (1390). روش و طرح تحقیق کیفی (انتخاب از میان پنج رویکرد تحقیق کیفی). (طهمورث حسنقلی، پوریا سوری، اشکان الهیاری، مجتبی براری، مترجم) تهران: نگاه دانش.(تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی 1998).
فتاحی، رحمت الله، رجبعلی بگلو، رضا، آخشیک، سمیه (1393). گذری و نظری بر گذشته، حال و آینده کتابداری و اطلاع رسانی در ایران: نگاهی به شکل گیری، دستاوردها و چالش های توسعه علم اطلاعات و دانش شناسی. شیراز، مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری.
نوکاریزی، محسن (1383). "بررسی برنامه های درسی کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی". کتابداری و اطلاع رسانی، 7(2)، 5-23.
Bii, H., & Monica, W. R. (2016). Library and information science (LIS) education and training in Kenya: Emergence, evolution, challenges and opportunities. International Journal of Library and Information Science, 8(2), 11-18
Chow, A. S., Shaw, T. L., Gwynn, D., Martensen, D., & Howard, M. (2011). Changing Times and Requirements: Implications for LIS Education. LIBRES: Library & Information Science Research Electronic Journal, 21(1).
Okello-Obura, C., & Kigongo-Bukenya, I. M. N. (2011). Library and information science education and training in Uganda: trends, challenges, and the way forward. Education Research International, 2011.
Tumuhairwe, G. K. (2013). Analysis of Library and Information Science/Studies (LIS) education today: the inclusion of indigenous knowledge and multicultural issues in LIS Curriculum.‏