کتابخانه ها و فناوری های نوظهور
گفتگو با سرکار خانم دکترطاهره جوکار، عضو هیأت علمی بخش علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز
زهرا شاه نظرنژادخالصی، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی گرایش مدیریت اطلاعات و دانش دانشگاه شیراز
مریم ترکمن، دانشجوی کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز
مهشید آردی، دانشجوی کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز
سرکار خانم دکتر جوکار لطفا خودتان را برای مخاطبان ما معرفی کنید و بفرماییدکه در چه زمینه‌ای و کجا فعالیت دارید؟
به نام خدا،
طاهره جوکار، استادیار بخش علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز هستم. هر سه مقطع تحصیلی را در رشته‌ی کتابداری و اطلاع رسانی، که بعداً به علم اطلاعات و دانش شناسی تغییرنام یافت، تحصیل کردم. دوره‌ی کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه شیراز و دوره‌ی دکتری را در دانشگاه شهید چمران اهواز، به پایان رساندم. از سال 1385، به صورت مستمر به عنوان استاد مدعو در دانشگاه شیراز، دانشگاه پیام نور شیراز و دانشگاه علمی -کاربردی جهاد کشاورزی استان فارس تدریس داشتم. در واقع تا سال 1390، کار کردم. سال ١٣٩١ تا ١٣٩۵ فعالیت آموزشی‌ام فقط در دانشگاه پیام نور شیراز بوده و بعد از آن هم، از سال ١٣٩۶ به صورت تمام وقت در اختیار دانشگاه شیراز هستم و به عنوان استادیار در دانشگاه شیراز، فعالیت می‌کنم.
از نظر شما فناوری‌های نوظهور در کتابخانه‌ها چه هستند و برای کتابخانه‌ها چه فرصت‌هایی را به ارمغان آورده‌اند؟
امروزه، انواع و اقسام فناوری‌های جدید در کتابخانه ها وجود دارد و مورد استفاده قرار می‌گیرند. با توجه به اینکه کدام بخش کتابخانه از این فناوری‌ها استفاده می‌کند، شاید بتوان آن‌ها را به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد؛ گروهی فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی جدید هستند که به نظر می رسد بیشترین کاربرد را دارند؛ به‌عنوان مثال با ظهور اینترنت و وب، ابزارهایی به وجود آمدند که در کتابخانه ها بسیار مورد استفاده قرار گرفتند. اکثرا برای ارائه خدمات و معرفی کتابخانه، از این ابزارها استفاده می‌شود؛ مثلا وبلاگ‌ها در ابتدا برای معرفی کتابخانه، کتاب‌ها و خدمات جدید، اعلام اخبار، آگهی‌ها و اطلاعات کتابخانه بسیار مورد استفاده کتابخانه‌ها قرار می‌گرفتند؛ بعد از آن شبکه‌های اجتماعی آمدند و جایگزین وبلاگ‌ها شدند. در همین دوره کرونا شاید این ابزارها به کتابخانه‌ها خیلی کمک کردند برای اینکه شکافی که به خاطر تعطیلی کتابخانه‌ها ایجاد شده بود را تا حدی پر کنند. ما شاهد بودیم که در شبکه‌های اجتماعی گروه‌هایی توسط کتابخانه‌های عمومی شکل گرفت و از طریق آن، خدماتی به کاربران ارائه شد. این نشان دهنده اهمیت این فناوری‌ها است؛ همچنین این فناوری‌ها در تولید محتوا می‌توانند به کتابخانه‌ها کمک بزرگی بکنند. در حوزه مرجع و مرجع مجازی هم فناوری‌های نوظهور تاثیر بزرگی روی کتابخانه‌ها گذاشته‌اند. دسترسی خدمات مرجع مجازی آنی، به کمک همین انواع و اقسام فناوری‌های ارتباطی جدید شکل گرفته و امکان پذیر شده‌است. دسته دیگر فناوری‌ها، فناوری‌هایی بودند که در حوزه خدمات فنی به کمک کتابداران آمده‌اند؛ مثلاً در حوزه خدمات فنی، جعبه ابزارهای مجازی که در سراسر دنیا برای فهرستنویسی و سازماندهی مورد استفاده قرار می‌گیرند، کتابداران را از بکارگیری نسخه های چاپی، سنگین و پرهزینه کتاب‌های متعدد سازماندهی و فهرست نویسی بی‌نیاز کرده‌است؛ به عبارتی این ابزارهای الکترونیک همه آن‌ها را یکجا برای کتابداران فراهم می‌کنند؛ همچنین فناوری‌هایی که در ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌های مدرن امروزی مورد استفاده قرار می‌گیرند مثل انواع و اقسام آسانسورهای کتاب یا در واقع تکنولوژی‌هایی که در سازماندهی و قفسه‌گذاری منابع در بزرگترین کتابخانه‌های دنیا مثل کتابخانه کنگره استفاده می‌شوند و یا فن‌آوری‌هایی مانند RFID که خیلی از کارهای زمان‌بر و خسته‌کننده مثل رف‌خوانی را در کتابخانه‌ها ساده کرده‌اند؛ از طرفی ابزارهایی مثل کتابخوان‌ها، تبلت‌ها و گوشی‌های هوشمند همراه با نرم افزارهایی که برگرفته از فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی هستند در کتابخانه‌های امروزی فراوان مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ مثلا خیلی از کتابخانه‌ها در دنیا به جای کتاب، کتابخوان امانت می‌دهند. فن‌آوري‌های دیگری هم هستند که می‌توانیم جزء فناوری‌های نوظهور قابل استفاده در کتابخانه‌ها به آن‌ها نگاه کنیم. شاید جدیداً کنسول‌های بازی درکتابخانه‌های کودک دیده می‌شوند و یا از تبلت‌ها و کامپیوترها استفاده می‌شود؛ برای اینکه نرم افزارها و بازی‌های تعاملی یا کتاب‌های الکترونیکی در اختیار کودکان قرار بگیرند.
اگر بخواهیم در یک جمله جمع بندی کنيم در سال‌های اخیر، همه این فناوری‌ها به نوعی فعالیت‌ها و خدمات کتابخانه را هم برای کاربران و هم برای خود کارمندان کتابخانه، جذاب و آسان‌سازی کرده‌اند؛ البته اهمیت آن برای کاربران بیشتر مي‌باشد؛ چون به نظر من بسیاری از این فناوری‌ها کمک کردند که خدمات کتابخانه از راه دور هم قابل دسترس باشد و در واقع محدودیت زمان و مکان را نداشته باشیم. ضمن اینکه ارائه خدمات متنوع جدید مثل دسترسی به پروفایل شخصی کتابخانه از راه دور، از طریق آن‌ها امکان‌پذیر شده است.
به نظر شما این نوع فناوری‌ها چه چالش‌هایی را به همراه خود آورده‌اند؟
فناوری‌ها چالش‌هایی هم همراه خود داشته‌اند؛ مثلا کتابداران و کارکنان کتابخانه باید دانش استفاده از این فناوری‌ها را داشته‌باشند. لازم است که این دانش مرتب روزآمدسازی بشود و افراد توانایی‌ها و مهارت‌های جدید را برای استفاده از این فناوری‌ها یاد بگیرند. البته این مسئله برای کاربران هم وجود دارد و این باعث می‌شود که شاید گروهی از کاربران که مهارت‌های کمتری دارند در استفاده از این فناوری ها نتوانند بهره مناسب را از کتابخانه ببرند. یک چالش دیگر هم این است که وقتی که کتابخانه خیلی زیاد به این فناوری ها وابسته باشد به نوعی با مختل شدن هر کدام از آن‌ها، اختلال در خدمات کتابخانه به وجود می‌آید و این هم یک معضل بزرگی است مثلاً فرض کنید دستگاه آسیب ببیند، اتصال اینترنت قطع بشود و یا سایر اتفاقاتی از این دست ممکن است زیاد اتفاق بیفتند، ضمن اینکه معمولاً هزینه تهیه فناوری‌ها گاهی برای کتابخانه‌ها زیاد است و همواره باید سیستم های پشتیبانی قوی برای آن‌ها وجود داشته باشد.
علت ایجاد فناوری های نوظهور در کتابخانه ها چیست؟
نمی‌توانیم تصور کنیم که جهان با این فناوری‌ها جلو برود و در همه ابعاد زندگی ما، فناوری‌ها وارد شوند، اما؛ کتابخانه‌ها از آن‌ها استفاده نکنند. کتابخانه ها هم مثل بقیه سازمان‌ها مجبور هستند که با تغییرات جدید، خود را همگام بکنند و از تغییراتی که در سطح دنیا اتفاق می‌افتد عقب نيفتند؛ در غیر اینصورت کارایی خودشان را از دست می‌دهند و گروه‌هایی از کاربران که علاقه دارند از این فناوری‌ها استفاده کنند هم خود به خود حذف خواهندشد. بنابراین لازم است کتابخانه‌ها از این فناوری‌ها استفاده کنند تا بتوانند با رقبای جدید خود در دنیای دیجیتال رقابت کنند.
نقش کتابداران در مقابل فناوری‌های جدید چیست؟
نقش کتابداران در درجه اول این است که کاملاً مهارت‌ها و توانایی‌های خود را روزآمد کنند؛ به عنوان مثال مطالعه دائم داشته باشند، انواع فن‌آوری‌ها را بشناسند، کاربردشان در کتابخانه‌ها را بدانند و ببینند که در سطح دنیا چه استفاده‌هایی از این فناوری‌ها صورت می‌گیرد و تا آنجایی که امکان دارد، دانش خود را برای استفاده از فناوری‌هایی که در کتابخانه ها وجود دارد افزایش دهند؛ همچنین مدیران باید تلاش کنند که فناوری‌های جدید وارد کتابخانه ها شوند و در ارائه خدمات خود از آن‌ها استفاده کنند.
از نظر شما با وجود این فناوری‌ها آینده کتابخانه‌ها و کتابداران به کدام سمت می‌رود؟
من فکر می‌كنم اگر کتابداران و مسئولین کتابخانه‌ها با دیدی باز و دانش کافی به سمت این فناوری‌ها بروند و از آن‌ها به درستی در کتابخانه‌ها استفاده بکنند، آینده روشنی در انتظار کتابخانه‌ها و کتابداران باشد. لذا، این تصور که چنین فناوری‌هایی ممکن است باعث شوند که کتابخانه‌ها در درازمدت کارایی خودشان را از دست بدهند، از نظر من مردود است.
از جناب سرکار خانم دکترجوکار بابت اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار ما قرار داده و مطالب ارزشمندی را ارائه نمودند بسیار سپاسگزاریم.
