بهره‌برداری از نمودارها، عکس‌ها، و جدول‌ها
دکتر بهروز رسولی، استادیار پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)
برای برگزاری کارگاه‌های آموزشی در زمینۀ اخلاق پژوهش، گهگاهی به مؤسسه‌های گوناگون می‌روم. افرادی که در این کارگاه‌ها شرکت می‌کنند گاه مسئله‌محور هستند و موردی که برایشان پیش آمده و پرسشی در زمینۀ اخلاق پژوهش در عمل طرح می‌کنند. اتفاقاً چنین پرسش‌هایی هم بسیار تأثیرگذار هستند و بنده نیز از این «کَیس‌ها» بسیار می‌آموزم.
در یکی از کارگاه‌هایی که شرکت داشتم، یکی از شرکت‌کنندگان موضوع جالبی در زمینۀ اخلاق پژوهش در پیوند با بهره‌برداری از شکل‌ها، نمودارها، جدول‌ها، و هر آنچه به عنوان یک «گراف» قلمداد می‌شود طرح کرد. ایشان در مقاله‌ای که برای یکی از نشریه‌های «الزویر» نوشته بودند، گویا از نموداری بهره‌برداری کرده بود که خود آن را طراحی نکرده بود. ایشان در مقالۀ خود از آن نمودار با همان کم‌وکیف بهره برده بود و خود هیچ گونه تغییری یا ویرایشی روی نمودار انجام نداده بود. پس از ارسال مقاله، نشریه از او خواسته بود که اجازه‌نامۀ بهره‌برداری از این نمودار را نیز برای نشریه بفرستد. پرسشی که ایشان داشت این بود که اصلاً اجازه‌نامۀ بهره‌برداری از نمودار چیست و از کجا باید تهیه شود.
البته پرسش ایشان برای نخستین بار به گوش من نرسیده بود و دوستان دیگری هم چنین موضوعی را پیش‌تر مطرح کرده بودند. از این رو، گمان کردم شاید پژوهشگران دیگری نیز که مقاله، کتاب، گزارش، یا نوشته‌هایی از این دست منتشر می‌کنند و برخی از آنها گاه تجاری می‌شوند در آینده با چنین چالش‌هایی روبه‌رو شوند.
به شکل کلی و بر پایۀ قوانین کپی‌رایت کشورهای گوناگون، بهره‌برداری متعارف از آثار دیگران به هدف انجام پژوهش و با آوردن استناد به آن اثر اشکالی ندارد و پژوهشگران می‌توانند بدون آنکه اجازۀ پدیدآور(ان) اصلی را بگیرند، از ایده‌ها و افکار آنها بهره ببرند. با این حال، این موضوع اغلب دربارۀ متن و نوشته صادق است و دربارۀ «گراف‌ها» یا تصاویر اینگونه نیست. البته باید به «به اندازۀ متعارف» توجه داشت؛ چراکه اگر بهره‌برداری از نوشته نیز از اندازه‌ای بیشتر شود، باید برای بهره‌برداری از آن نیز اجازۀ پدیدآور نخستین را گرفت. بر این پایه، بسیاری از نشریه‌های دانشگاهی امروزه از پدیدآوران می‌خواهند که اگر «گراف» یا شکلی از جایی بر می‌دارند و به شکل کامل و بدون هیچ گونه ویرایشی از آن در اثر خود بهره‌برداری می‌کنند اجازۀ این بهره‌برداری را از دارندۀ کپی‌رایت بگیرند. دارندۀ کپی‌رایت می‌تواند پدیدآور، ناشر، یا دیگر افراد/ مؤسسه‌ها باشد. چه بسا اگر مؤسسه‌های انتشاراتی چنین «گراف‌ها»/ شکل‌هایی را بدون اجازۀ دارندۀ کپی‌رایت چاپ و منتشر کنند، با شکایت‌های حقوقی ناشر/ پدیدآور(ان) نخستین روبه‌رو شوند و خسارت‌های مالی/ معنوی ببینند.
در گذشته این دریافت اجازه چنان سازوکاری نداشت و اغلب به شکل غیررسمی و تنها با یک رایانامه از سوی پدیدآور/ ناشر انجام می‌شد، ولی امروزه بسیاری از مؤسسه‌های انتشاراتی سازوکار روشنی برای انجام این کار دارند. مؤسسه‌هایی همانند «الزویر»، «امرالد»، «اشپرینگر»، و غیره در وب‌سایت‌های خود فرم‌هایی از پیش آماده و فرایند دریافت اجازه را برای بهره‌برداری از «گراف»/ شکلی ویژه گذاشته‌اند که پدیدآوران می‌توانند در این پیوندها مسئلۀ خود را هموار سازند.
از این روی، اگر پدیدآوران و پژوهشگران می‌خواهند در اثر خود از «گراف»/ شکل/ نمودار/ جدول/ چارت/ دیاگرام یا محتوایی از این دست بهره‌برداری کنند و بدون هیچ تغییر/ ویرایش (چشم‌گیری) بهره‌برداری کنند، حتماً اجازۀ بهره‌برداری را از دارندۀ کپی‌رایت بگیرند. اگرچه در نشریه‌های فارسی‌زبان این امر چندان جدی گرفته نمی‌شود، ولی در نشریه‌های جهانی این موضوع کلیدی است و به آن توجه ویژه‌ای می‌شود.
با آنکه منطق این موضوع را می‌توان با منطق بهره‌برداری از کارها و آثار هنری توجیه کرد و گفت که پدیدآوران، در حقیقت، از یک اثر هنری در مقاله/ کتاب خود بهره‌برداری می‌کنند؛ از سوی دیگر، می‌توان منطق این موضوع را با منطق «استفادۀ منصفانه» به چالش کشید. از این رو، این یک پرسش کلیدی است که شاید پژوهشگران حوزۀ حقوق و اخلاق بتوانند به آن پاسخ دهند. ولی اکنون آنچه که مرسوم است دریافت اجازه برای بهره‌برداری از این دست محتوا در آثار علمی است.
