مروری کوتاه بر تعاملات آموزشی با تاکید بر آموزشهای مجازی و الکترونیکی
دکتر کریم حنفی نیری، دکتری جامعه شناسی اقتصادی و توسعه، کارشناس آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان زنجان
آموزش قدمتی به درازای عمر بشری دارد. دقیقا زمانی را تصور کنید که حضرت آدم (ع) به همراه ام البشر به روی زمین فرود آمدند و با نادانسته های زیادی مواجه شدند که هیچ درکی از هیچکدام از پدیده هایی که مشاهده می کردند، نداشتند. اینجاست که به تعبیری، حضرت جبرائیل (ع)، به دستور حضرت دوست بر وی نازل می شود و هر آن چیزی که از آموختنی ها برای یک زندگی لازم بود را به ایشان می آموزاند. در اینجاست که گیتی شاهد تولد اولین آموزش بشری در پهنه خود مواجه می شود. بنابراین براساس این داستان –البته حقیقی- شکل اولیه آموزش که مبتنی بر تعامل آموزش از نوع استاد- شاگردی بود متولد می گردد.
قبل از پرداختن به تجارب زیسته خود درخصوص آموزش مجازی و الکترونیکی، مایل هستم که گریزی کوتاه بر انواع شقوق تعاملات آموزشی، هرچند نیم نگاهی بندازیم.
هدف همه انواع آموزشها در همه جا، یک چیز بیشتر نیست و آن، «یادگیری» است. یادگیری که بتواند موجبات یک زندگی خوب و بیدغدغه را برای انسان ایجاد کند. البته این زندگی آرام و بی دغدغه مختص نوع بشر نیست و درخصوص سایر جانداران اعم از پرندگان و چرندگان و خزندگان و ... نیز صادق می باشد. چون هدف غایی آموزش در بین این جانداران نیز، یادگیری به منظور بقا و زندگی می باشد.
آموزش در اساسی ترین مفهوم خود به عنوان برقرار شدن یک تعامل (Interaction) دوطرفه بین یادگیرنده با یاددهنده می باشد که اکثر پژوهشگران، تعامل را رکن و پایه اصلی تمام آموزشها دانسته اند.
تعامل دارای تعاریف زیادی است. گروهی تعامل را مبادله دوطرفه پیام بین دو یا چند انسان می دانند که این افراد، مایل به ایجاد ارتباط با هم هستند؛ با علم به اینکه محتوای ردوبدل شده آن پیام، دارای نتایجی برای یک یا دوطرف خواهد بود. تعامل، عنصر اصلی و تعیین کننده فرآیند آموزش بوده و زمانی روی می دهد که یادگیرنده، اطلاعاتی که از دیگران به او انتقال یافته را شکل داده و دانش کاربردی، با ارزش فردی و شخصی برای خود ایجاد کند.
آموزش تجربه‌ای است مبتنی بر یادگیری و به‌مفهوم تغییر دانسته ها، نگرش و ابزار تعامل با دیگران است. این تعامل در یک چرخه ای همراه با توافق طرفین رخ می دهد. کسانی هستند که خواهان آموختن هستند و در مقابل، کسانی هم که میل به آموزش دادن می باشند و اینجاست که تعامل آموزشی و یادگیری اتفاق می افتد.
در لغتنامه دهخدا آموزش به معنی: «عمل آموختن و تعلیم دادن» آمده است.آموزش و یادگیری مفاهیمی هستند که به طور نزدیک با یکدیگر در ارتباطهستند. این دو مفهوم گاهی از اوقات باهم اشتباه گرفته می شوند و یا به جای یکدیگر به کار میروند. آموزش فرد را در راه رسیدن به یک وضعیت مطلوب هدایت می کند. وقتی فردی تحت آموزش قرار می گیرد، هدف اصلی نتایجی است که فرد باید به آنها دست یابد. اما یادگیری فرآیندی است که در آن یک شخص در کارهایی که از کسب دانش و مهارت الهام گرفته اند، فعالیت می کند. تجربه انجام کارها تا حد زیادی بر یادگیری فرد موثر است.
تعامل مفهومی پیچیده در تمام انواع شیوه هاي آموزشی (سنتی، الکترونیکی، از راه دور، تلفیقی و...) است. در شکل سنتی آموزش، تعامل بر گفتگو میان یادگیرنده و یاددهنده در محیط آموزشی یا همان کلاس درس تمرکز دارد. اکثر صاحبنظران امر آموزش، به ارزش کنش متقابل در آموزش های سنتی تاکید کرده اند و بر ارزش تعامل در آن اذعان دارند.
در ادامه، به سه نوع از انواع رایج یادگیری اشاره می کنیم:
الف. آموزش چهره به چهره (یادگیری سنتی)
این روش آموزش همان روش متداول در اکثر مدارس و دانشگاه هاست که در آن، محتوا به صورت شفاهی ازطرف معلم به متعلم انتقال داده می شود . یادگیری در این روش ازطریق گوش دادن و یادداشت برداشتن اتفاق می افتد.
ب. آموزش از راه دور
آموزش از راه دور به زمان و مکان خاصی محصور نیست. این شکل از آموزش را میتوان به عنوان مقدمه ای بر گسترش آموزش های الکترونیکی و مجازی دانست. برخی انگلستان را آغازکننده این نوع آموزش می دانند.
ج. آموزش تلفیقی یا ترکیبی
با ورود فن آوری های اطلاعاتی و ارتباطی یادگیری شکل های مختلفی به خود گرفته است که با عنوانهایی چون: یادگیری الکترونیکی، یادگیری مجازی و ... نامیده می شود. مفهوم یادگیری ترکیبی، به نسل سوم از سیستمهای آموزش از راه دور اطلاق میشود. نسل اول آموزش مکاتبهای بود که با روشها و ابزارهای آموزشی یکطرفه ازقبیل: ایمیل، رادیو و تلویزیون انجام می شد. نسل دوم آموزش از راه دور، مبتنی بر فن آوری های جدید چون، آموزش مبتنی بر رایانه و وب بود. نسل سوم به یادگیری ترکیبی معروف است.
آموزش ترکیبی یک روش آمیخته از جلسات کلاس سنتی رودررو و چهره به چهره با جلسات یادگیری به صورت از راه دور است که در آن محتوای ساخته شده، در محیط مجازی ارایه می شود. یادگیری ترکیبی درحال رشد است و بیشتر موسسات آموزشی و سازمانها برای ارایه خدمات بهتر به فراگیرانشان از این رویکرد استفاده می کنند. در اين رويكرد، معلم و فراگيران با بهره گيري از فن آوري هاي جديد اطلاعاتي و ارتباطي قادرند تا محيط هاي آموزشی و یادگیری جديد و متنوعي را علاوه بر كلاسهاي حضوري خلق كرده و يادگيري را تسهيل كنند. فلسفه زیربنایی یادگیری ترکیبی این است که همه افراد به یک شیوه یاد نمی گیرند. لذا استفاده از روشهای مختلف جهت آموزش ضروری به نظر می رسد.
و اما امروزه به مدد فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، شکل جدیدی از آموزش ها در جهان شکل گرفته که می توان با عناوینی چون آموزشهای الکترونیکی یا مجازی نام برد. ویژگی این شکل از آموزشها تاکید بر غیرحضوری بودن آن می باشد. البته حضور افراد در این شکل، به صورت مجازی و در بستر محیط های رایانه ای و وب اتفاق می افتد. محتوای آموزشی اکثر به شکل الکترونیکی و در قالب هایی چون PDF، Word و ... ارایه می گردد.
قبل از پرداختن به آموزشهای الکترونیکی، لازم است که مروری هرچند کوتاه به مزیت ها و معایب آموزشهای سنتی داشته باشیم. به نظر بنده – تجربه زیسته بنده- آموزش های حضوری و چهره به چهره دارای مزیتها و معایب زیر می باشند. البته در ارایه فهرست معایب و مزیتهای زیر اولویت بندی به عمل نیامده است.
مزیتها
- در آموزش حضوری و سنتی، به دلیل وجود برنامه مدون و برنامه ریزی شده، مقدمات پیشرفت و بهبود در یادگیری برای یادگیرنده مهیا می شود.
- باعث بروز آمادگی های جسمی، ذهنی و اجتماعی در افراد می شود.
- به دلیل ارتباط چهره به چهره و رودرو و تعامل آموزشی بین معلم و متعلم، احساس رضایت و شادمانی آموزش دوچندان می شود.
- به دلیل آموزش حضوری، معلم بازخوردهای مناسبی را می تواند از متعلم اخذ کند که باعث بهبود در امر آموزش می گردد.
- متعلم فرصت و زمان کافی برای ارایه دیدگاههای خود را دارد.
- یادگیری در کلاس به معلم و متعلم کمک می کند تا یکدیگر را به شیوه بهتری بشناسند.
- ارزیابی بهتر نقاط قوت و ضعف.
- استفاده از کتاب و دفتر و قلم و ... حس بهتری دارد تا استفاده از ابزارهای آموزشی مجازی و الکترونیکی.
معایب
- هزینه این نوع آموزشها بالاست.
- نیاز به زمان و مکان مناسب و خاص دارد.
- امکان مرور مجدد مطالب آموزشی محدود است.
- مشکلات رفت و آمد برای حضور در کلاسهای آموزشی ( مخصوصا در شهرهای بزرگ و شلوغ).
- زمانبر بودن.
- خستگی و دلزدگی.
- معلم محور بودن.
- شلوغی بیش از حد محیط های آموزشی.
در ادامه – تجربه زیسته بنده- درخصوص مزیتها و معایب آموزشهای الکترونیکی،بیان می گردد. البته در ارایه فهرست مزیتها و معایب زیر اولویت بندی به عمل نیامده است.
مزیتها
- نبود وابستگی کلاس آموزشی به زمان خاص.
- پویایی، روزآمدی و جامعیت محتوای آموزشی.
- به دلیل ارایه آموزشها به صورت چندرسانه ای، کیفیت یادگیری بهبود پیدا می کند.
- هزینه نسبتاً کمتر نسبت به شیوه حضوری و سنتی.
- پشتیبانی از متعلم های بیشتر در محیط آموزشی.
- تکرارپذیری آموزش ها به دلیل امکانات ثبت و ضبط الکترونیکی مباحث.
- دسترسی آسان و کم هزینه به محتوای آموزشی به دلیل الکترونیکی بودن.
- هزینه پایین و اندک این نوع آموزشها.
- شما می توانید هر چیزی را که دلتان میخواهد یاد بگیرید.
- یادگیری در راحتی و آسایش.
- یادگیری گام به گام.
- یادگیری مادام العمر.
- استفاده از محیطهای آموزشی سرتاسر جهان.
- مختار بودن در انتخاب معلم.
- قطع آموزش درصورت مورد علاقه نبودن.
- بالا رفتن کیفیت، دقت و صحت مطالب آموزشی؛ درسی و علمی.
- افزایش بهره وری در یادگیری.
- مدیریت زمان افراد.
معایب
- بازخورد یادگیری کم می شود.
- ارزیابی های یادگیری در اکثر موارد استاندارد شده نیست.
- تعاملات چهره به چهره وجود ندارد.
- کنترل معلم نسبت به کلاس کم هست.
- شناخت معلم و متعلم نسبت به هم کم می شود.
در پایان به نظر میرسد که مشکلات زیادی هم در نهادینه شدن این نوع آموزشها در محیطهای آموزشی ایران وجود دارد که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می گردد:
- زیرساخت های ضعیف فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی در محیط های آموزشی.
- ضعف تخصصی و فنی، مسئولین و کارشناسان آموزشی در محیط های آموزشی.
- آماده نبودن فرهنگ پذیرش افراد در انس گرفتن به این نوع از آموزش ها.
- ضعف شدید مدیریت محیط های آموزشی الکترونیکی و مجازی.
- وجود قوانین دست وپاگیر و قدیمی ارزیابی های آموزشی نسبت به این آموزش ها.
- ضعف در برنامه های حمایت کننده و پشتیبان.
- نامناسب بودن و محدودیت در تخصیص بودجه به این نوع آموزش.
