نخستین تجربه آموزش مجازی

دکتر مجید نبوی، استادیار بخش علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز

بهمن‌ماه ۱۳۹۸، با شیوع بیماری «کوید ۱۹» همراه شد و فضایی سرشار از نگرانی و ترس بر کشور حاکم گردید. نخستین تصمیمی که از سوی دولت برای مدیریت این بیماری گرفته شد، تعطیلی مراکز آموزشی مانند مدارس و دانشگاه‌ها بود. در ابتدا، ما معلمان و استادان گمان می‌کردیم که این وضعیت گذراست و با پایان تعطیلات نوروز این شرایط نیز خاتمه پیدا خواهد کرد و کلاس‌های حضوری از سر گرفته خواهد شد ولی آن‌چه رخ داد متفاوت بود و از آن پس، تجربۀ زیستۀ نگارنده در ساحت آموزش مجازی آغاز گردید.

در خلال تعطیلات اسفندماه، از سوی دانشگاه اعلام شد که استادان موظف هستند کلاس‌هایی که برگزار نشده را به صورت آف‌لاین در بستر نرم‌افزار آموزش الکترونیک «ادوبی کانکت» ضبط کنند تا برای استفادۀ دانشجویان روی سرور دانشگاه قرار گیرد.

به‌سان بسیاری از افراد که قرارگرفتن در یک فضای جدید برای آن‌ها سخت است، من نیز در ابتدا از این تصمیم دانشگاه شوکه و ناراحت شدم و حتی طی مکاتباتی که با معاون آموزشی دانشگاه داشتم گفتم که من پس از پایان تعطیلات برای هر درس جلسات جبرانی برگزار خواهم کرد تا از این راه، عقب‌افتادگی دانشجویان از درس جبران شود و کلاس‌های مجازی را مناسب نمی‌دانم.

پیش‌فرض من این بود که با پایان تعطیلات همه‌چیز به روال عادی برخواهد گشت، فارغ از این‌که خیالی خام در ذهن خود می‌پروردم.

آموزش مجازی تبدیل به «آش کشک خاله» شده بود و باید حتماً برگزار می‌شد.

در آغاز، بااکراه چند جلسه به‌صورت آف‌لاین ضبط کردم؛ در هنگام ضبط نخستین جلسه مجازی و هنگامی که نزدیک به یک‌ساعت صحبت کرده بودم، متوجه شدم که هم میکروفن خاموش بوده و هم فراموش کرده‌ام گزینۀ ضبط را فعال کنم! بی‌شک، خوانندۀ بزرگوار می‌تواند تصور کند که در حالی که ساعت یکِ نیمه‌شب بود، وقتی متوجه این بی‌توجهی شدم، بر من چه گذشت!

با غرزدن‌های مکرر نزد دوستان و خانواده، به هر صورت کلاس‌های آف‌لاین را ضبط کردم و پس از آن در خلال تعطیلات نوروز که کلاسی نداشتم کمی حال و هوا عوض کردم و تلاش نمودم که خود را با تدریس در فضای مجازی سازگار نمایم.

روزهای پس از تعطیلات هم آمد و کلاس‌های مجازی برگزار شد و یک ترم را به‌صورت مجازی درس دادیم و به‌صورت مجازی امتحان گرفتیم. ترم بعد هم که الآن در آن هستیم به‌صورت مجازی در حال برگزاری است و اکنون که به گذشته نگاه می‌کنم، تجربه‌های شایان توجهی کسب کرده‌ام که در ادامه، به مواردی اشاره می‌کنم.

نخست، باید از جهتی از کرونای منحوس سپاس‌گزار بود زیرا اگر به خودمان بود به‌هیچ‌وجه به برگزاری مجازی کلاس‌ها فکر نمی‌کردیم. کرونا شرایطی به وجود آورد که خودمان را در زمینۀ آموزش مجازی به بوتۀ آزمایش بگذاریم و کسب تجربه کنیم. رشتۀ ما در دانشگاه‌های برخی از کشورها به‌صورت دوره‌های برخط ارائه می‌شود و ما هم از قافله عقب نماندیم و به دانشجویانمان به‌صورت برخط آموزش دادیم.

باید بگویم تجربۀ دو ترم تدریس مجازی واقعاً فرصت خوبی بود تا با چالش‌ها و فرصت‌های آموزش مجازی آشنا شوم.

دوم، یکی از ویژگی‌های این دوره به‌ویژه برای دانشجویان این بوده است که باید وجدان خود را قاضی کنند و خود ناظر خود باشند؛ آن‌ها متوجه می‌شوند که هدفشان از دانشگاه درس است یا چیزهای دیگر. به‌عنوان مثال دانشجویانی را دیدم که تنها در کلاس حاضر می‌شدند و با افتخار در شبکۀ اجتماعی «اینستاگرام» عکس‌هایی به‌اشتراک می‌گذاشتند که: استاد در حال درس‌دادن و من در حال فیلم‌دیدن! از برکات آموزش مجازی!

دیدن این پُست‌ها برای یک مدرس که نهایت تلاش خود را می‌کند تا بهترین ارائۀ خود را در کلاس داشته باشد بسیار ملالت‌زاست... .

سوم، باید اشاره کرد که زحمت درس‌دادن در کلاس مجازی دو سه برابر آموزش حضوری است زیرا در آموزش حضوری بحث‌هایی با دانشجویان درمی‌گیرد و ضمن همین بحث‌ها دانشجویان بسیاری از مباحث را فرامی‌گیرند و زمان نیز با سرعتی بیشتر می‌گذرد اما در آموزش مجازی بیشتر اوقات، مدرس متکلم وحده است. در این شرایط، مدرس باید مطلب بیشتری برای گفتن داشته باشد و گاهی نیز پس از دقایق متوالی صحبت‌کردن، درد گلو به سراغ گوینده می‌آید و انرژی‌اش تحلیل می‌رود. به تجربه، دریافته‌ام که بیش از یک ساعت و ده دقیقه درس‌دادن در درس‌هایی که ماهیت نظری دارند هم باعث خستگی دانشجویان -که فقط گوش می‌کنند- و هم باعث خستگی مدرس می‌شود. البته، این درباره خود من صادق بوده است و برخی از همکاران، فداکاری و ایثار به خرج داده و حتی بیشتر از کلاس‌های حضوری در حدود یک ساعت و چهل و پنج دقیقه در کلاس مجازی درس داده‌اند.

چهارم، تجربۀ من نشان داد که آموزش مجازی در درس‌هایی که ماهیت عملی دارند و در آن، نحوۀ کار با نرم‌افزاری خاص یا امکانات وب آموزش داده می‌شود، بازخورد بهتری دارد. درس‌هایی که من تدریس می‌کنم، ترکیبی از نظری و عملی است و حین تدریس صفحۀ رایانۀ خودم را به‌اشتراک می‌گذارم و دانشجویان هر جا را که کلیک می‌کنم در خلال گوش‌دادن به توضیحات می‌بینند و تمرکز بیشتری دارند. حتی، فیلم کلاس ضبط می‌‌شود و هر جا مشکل داشته باشند، بعدها می‌توانند رجوع و رفع اشکال کنند. البته برخی درس‌های عملی که نیازمند کار عملی در آزمایشگاه است، مثلاً در رشتۀ ما نحوۀ کار با نسخه‌های چاپی و رده‌بندی‌ها عملاً نشدنی است.

پنجم، امکانات و زیرساخت‌های آموزش الکترونیک دانشگاه بزرگ شیراز نیز در حین آموزش‌های مجازی به بوتۀ آزمایش گذاشته شده است. در آغاز، امکانات پاسخگو نبود و کلاس‌ها با قطع و وصل مکرر مواجه می‌شد ولی به مدد مدیریت خوب مسئولان فناوری اطلاعات دانشگاه، این مشکل رفته‌رفته رنگ باخت و آموزش‌ها به‌ویژه در اواسط نیم‌سال دوم ۹۸-۹۹ رو به بهبودی رفت و مشکلات کمتر شد.

در مجموع، باید گفت با این‌که به‌صورت ناگهانی در جریان آموزش مجازی قرار گرفتیم و با وجود سختی‌هایی که دارد، تجربۀ بسیار خوبی به‌دست آمده و به دانسته‌هایمان در زمینۀ آموزش افزوده است.

با این وجود، امیدوارم که این وضعیت زودتر تمام و آموزش‌های حضوری از سر گرفته شود.

روی‌هم‌رفته، به نظر من آموزش مجازی با همه مزایایی که دارد، به‌هیچ‌عنوان جای آموزش حضوری را نمی‌گیرد.