فناوری در خیال

محسن حاجی زین العابدینی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید بهشتی این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

فناوریها، قبل از اینکه در زندگی روزمره مردم سر و کله شان پیدا شود، در تخیل انسانها زنده و جاری می‌شوند. چرا که انسانهایِ کمال‌گرا، در هر لحظه از زندگی خود در کند و کاو این هستند که چگونه می‌شود ابزاری یا راه حلی برای راحت زیستن بیابند. ترکیب راحت طلبی، کمال گرایی و با کمی اغماض تنبلی که در وجود انسانها نهفته، عاملی است که دائم فکر می کنند حتما اصل "کمترین کوشش" را در زندگی خود جاری کنند. به همین دلیل، می توانیم در تمامی آدمها یک وجه مشترک را بیابیم و آن تلاش برای بهتر شدن و رسیدن به کمال در هر زمینه ای است. این زیرساخت فلسفی در کنار ابزار بسیار عالی بشر یعنی تخیل، خشت و بنای اصلی آینده نگری و سازندگی بشر را تشکیل می دهد. چه چیزی بهتر و لذت بخش تر از اینکه آدم در گوشه‌ای آرام لم بدهد و توسن ذهنش را به خیال واگذارد تا به دنبال آن مدینه فاضله و بهشت برینی که یک روز در آن جولان می داده و مشخصاتش در ژن انسان حک شده، تا می تواند خیال پردازی کند. با این تفاوت که خوراک اولیه این خیال پردازی دیگر جوی های عسل و جناتٌ تجری مِن تحت الانهار نیست. بلکه، فناوریهای موجود که بشر از نقایص و ناکارآمدی آنها کلافه است را با دانشی که هر روز چاق و چله تر می شود تلفیق می کند و کمی هم تنبلی و راحت طلبی چاشنی آن کرده و حاصل خیال پردازیش را در قالب کتاب، فیلم، نقاشی، مجسمه، ماکت و غیره عرضه می کند. تازه این می شود دستمایه مخترعان و مهندسان تا دست به کار شوند و هر آنچه را که بر رشته خیال متولد شده به ابزار یا فناوری جدیدی برای زندگی روزمره بشر تبدیل کنند. حتی در هنگام تولید و پیاده سازی پا را از خیال هم فراتر گذاشته و به مرور زمان، فناوری به مراتب کاملتر و کاربردی تر از آنچه در خیال و آثار علمی تخیلی زاییده شده در اختیار بشر می گذارند.

علمی-تخیلی نویسانی همچون ژول ورن، ایزاک آسیموف، آرتور سی کلارک و ... در گذشته و علمی-تخیلی سازانی چون استیون اسپیلبرگ، جیمز کامرون و ... با تحریک ذهن خلاقه بشر، مسیری را ایجاد کرده‌اند که گویی نقشه راه را رو به روی دانشمندان پهن کرده و آنها را به مهمانی فناوری و تخیل دعوت کرده اند. بسیاری از ایده های فناورانه ای که اکنون در زندگی به آنها وابسته هستیم، زایش اولیه آنها را در همین آثار علمی تخیلی دنیا شاهد هستیم. برای مثال در دانشنامه بریتانیکا قید شده که واژه‌ی «رباتیک» را اولین‌بار آیزاک آسیموف به کار برده و شرح داده است. حتی قوانین مشهور سه‌گانه‌ی رباتیک را هم آسیموف طرح کرده است (یک ربات نمی‌تواند به یک انسان آسیب بزند، یک ربات باید به دستورهای دریافتی از یک انسان عمل کند، یک ربات باید از وجود خویش مراقبت کند). مثال دیگر اینکه، ایده ماهواره های مخابراتی اولین بار توسط آرتور سی کلارک مطرح شده و امروزه شاهد بهره برداری های فراوان از آنها هستیم.

ناگفته نماند که این نویسندگان چیره دستِ ژانر علمی تخیلی، صرفا افراد خیال پرداز و تنبلی نبوده اند و بسیاری از آنها خودشان دانشمند بوده و در زمینه تخصصی خود سرآمد بوده اند. برای مثال، ایزاک آسیموف دکترای بیوشیمی داشته و به مدت ده سال عضو هیئت علمی دانشگاه بوستون بوده و بعد از آن انصراف داده و به عنوان نویسنده علمی تخیلی زندگی اش را ادامه داده است. یا آرتور سی کلارک هم ثبت اختراع دارد و هم در 7 رشته دانشگاهی مدرک دریافت کرده و علاوه بر فضا و فضانوردی، از جمله علایق خاص او غواصی بود که به منظور دنبال کردن علاقه‌اش، زندگی خود را به سریلانکا انتقال داد و یک مدرسه آموزش غواصی هم تاسیس کرد.

هر چند پژوهش کاملی که نشان بدهد چه ایده های نوآورانه و فناورانه ای در زندگی بشر وجود دارد که ریشه در کتابها یا فیلمهای علمی تخیلی داشته باشند، اما به طور پراکنده و در جاهای مختلفی می شود رگه هایی از این ایده ها را جستجو و پیدا کرد (ناگفته نماند جای چنین پژوهشی خالی است). هر انسانی هم که یکی از این کتابها را بخواند یا فیلمی را ببیند، می تواند ریشه خیلی از فناوری های امروزی را به عینه مشاهده کند.

اساس نوآوری بر تخیل استوار است. نوآوری به این معنا است که یا چیزی جدید را به وجود بیاوریم یا در روش استفاده و بهره برداری از محصول یا ابزاری موجود، تحولی ایجاد کنیم تا سهولت بهره برداری حاصل شود. چون هیچ زمینه قبلی از کار جدیدی که می خواهیم انجام دهیم یا محصولی که قرار است عرضه کنیم وجود ندارد، ناچار باید دست به دامن خیال شویم تا کاربردها، ابعاد و زوایای چیزی که می خواهیم را در خیال و خاطر خود زنده کرده و بیافرینیم. بعد از این مرحله است که یا خود فرد یا از طریق دیگران تلاش می کند که آن شی یا پدیده خیالی را به محصولی قابل استفاده و روزمره بدل کند.

نکته مهم فناوری، تمرکز بر روی مساله محوری است. در زندگی روزمره همه ما، دریایی از مشکلات و معضلات گوناگون وجود دارد که گاه زندگی را به قدری برایمان سخت می کند که آرزو می کنیم ای کاش کسی بود که این مشکل را حل کند. این مرحله آغاز ماجرای دستیابی به فناوری است. یعنی یک مشکل و مساله ای در زندگی روزمره پیدا می شود که باعث رنج و عذاب آدمی است و باید دستی از غیب یا کسی از سیاره ای دیگر بیاید و آن را حل کند. در حالی که افراد خلاق و مخترع، همین مشکل را دستمایه قرار داده و به فکر راه حلهای احتمالی و خیالی حل مساله و رفع مشکل می افتند و پس از شکل گیری پاسخی احتمالی در ذهنشان به مرحله بعد یعنی پیاده سازی ایده یا خیال خود می پردازند.

حالا می رسیم به دنیال کتابخانه ها و حضور و کاربرد فناوریها در کتابخانه. طبیعی است که کتابخانه ها نیز مثل تمامی پدیده های بشری بی نیاز و مبرای از فناوری نیستند. همه چیزهایی هم که ما در کتابخانه استفاده می کنیم از تجهیزات استاندارد گرفته تا آخرین فناوری های بازیابی معنایی اطلاعات، همه به شکلی حاصل همین مساله محوری و خیال پردازی بشری بوده اند. افرادی در درون یا بیرون کتابخانه ها با چشمانی تیزبین یا از سر استیصال به خاطر دشواری انجام کارها، به این فکر افتاده اند که راه و روشی متفاوت برای اجرای امور برگزینند و ما امروز شاهد این فناوری و ابزارها و تجهیزات در کتابخانه ها هستیم.

در مورد فناوری در کتابخانه ها، باید به چند مساله توجه داشته باشیم تا ما هم در سپهر فناوری های کتابخانه ای، به قدر ذره ای سهم داشته باشیم.

فناوری لزوما خارجی نیست: یکی از مهمترین مسائلی که ما در کشور خود داریم و در کتابخانه ها هم بیشتر با آن مواجه هستیم این است که ما در عرصه فناوری کاره ای نیستیم. فناوری کار آدمهای عجیب و غریب و کارخانه های غول پیکری است که باید ایجاد کنند و در سینی تقدیم ما کنند و ما بهره برداری کنیم. در صورتی که بنا به گفته های مقدمه همین نوشته، فناوری به ساده ترین تعریف می شود "پاسخ عملگرایانه به مساله". یعنی ما هر مساله ای که داریم می توانیم در مورد ابعاد آن فکر کنیم و راه حلهای احتمالی را پیاده سازی کنیم. هیچ برند و برچسبی برای نوزاد متولد شده به عنوان فناور، نوآور، مخترع وجود ندارد و مخترعات و نوآوران حاصل آموزش و تجربه و مساله اندیشی هستند.

مساله محوری: همانگونه که گفته شد، نوآوریها برای پاسخ به مساله ها شکل می گیرند. پس باید مساله ای باشد که نوآوری و فناوری در مقابل آن شکل بگیرد. حالا اگر چرخی در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی کشور ما بزنیم، چه کسی می تواند بگوید مساله ای نداریم. از میز امانت تا مرجع و بانکهای اطلاعاتی هزار و یک مساله حل نشده وجود دارد که فناوری و نوآوری قادر به حل آنها است.

فناوری ترسناک نیست: وقتی مساله ای را زیادی بزرگ می کنیم و فکر می کنیم که کاری شاق و خارج از توان و حوصله ما است، واقعا هم کار همانگونه می شود. یکی از مهمترین توانایی های بشر، توانایی ساده کردن مسائل پیچیده است. هر پدیده ای را در طبیعت و زندگی نظاره کنیم، با همه پیچیدگی هایی که ممکن است داشته باشد، اما در نهایت یک فرمول ساده یک سطری دارد. فناوری هم به همین سادگی یعنی "پاسخ عملی به نیازها و مسائل بشری" است. هر کتابدار یا فردی که در هوای کتابخانه تنفس می کند، با کمی تامل و تفکر در فعالیتها و اجزای کتابخانه می تواند مسائل بسیاری را بیابد که نیاز به حل دارند و راه حلهای ساده و ابزارهای ساده ای هم می طلبند. اگر خاطر کتابداران باشد و دانشجویان جوانتر هم دیده باشند، یک ابزاری در کتابخانه وجود داشت به اسم "سورتر" که برای الفبایی کردن کارت برگه های کتابخانه و قراردادن در برگه دان به کار می رفت. یک تکه تخته که چندین تکته پلاستیک روی آن نصب بود و حروف الفبا روی پلاستیکها بود و کارتها را روی آنها الفبایی می کردند. این ابزار که سالها به عنوان یک اختراع مهم هم شناخته می شد، حاصل پاسخ به دشواریهای الفبایی کردن کارتها برای برگه دانها بود. بسیاری کارها که کتابداران برای رفع مشکلات کتابخانه می کنند و با لوازم بازیافتی چیزهایی را می سازند که کار را ساده کند، همه فناوری به شمار می آیند اما عادت داریم که کارها را سخت و پیچیده کنیم.

پذیرش فناوری: یکی از مسائل مهم در مواجهه با فناوری، ترس از آن است که با اصطلاح "تکنوفوبیا" یا ترس از فناوری از آن نام برده می شود. به همین دلیل نظریه های مختلف پذیرش فناوری مانند نظریه رفتار هدایت شده، پارادایم انتظار ـ تائید، نظریه یکپارچه پذیرش و استفاده از فناوری و غیره ایجاد شده و پژوهشهای جدی در این زمینه انجام می گیرد. با این حال، باید توجه داشت که در کتابخانه ها بدون فناوری کارها دشوار بوده و حتی خیلی از زمینه ها مثل ارتباط دوسویه با مخاطب یا بازیابی های دقیق معنایی و ... را از دست خواهیم داد. به همین دلیل، ضرورت دارد که با این چالش به صورت منطقی برخورد کرده و آموزشها و مشاوره های لازم داده شود، تا پذیرش فناوری در کتابخانه ها به صورت مناسبی صورت گرفته و مخاطبان از مزایای فناوریهای نوظهور در کتابخانه ها بهره مند شوند.

فناوری زدگی: یک تصور اشتباه در مورد فناوری، تمرکز و توجه بیش از حد به آن و رد کردن تمامی داشته های سنتی است. درست است که فناوری خیلی خوب است و می تواند برای هر کتابخانه ای مفید باشد، اما اصل مهم کارآیی و اثربخشی است. چرا که فناوری هم به محیط و بافتی که باید به کار گرفته شود مرتبط است. در بسیاری از اوقات، ظرفیت استفاده از یک فناوری نوین نه برای کتابخانه و نه برای کاربران فراهم نیست ولی صرفا به دلیل نو بودن و تکیه فراوان به فناوری، به دنبال استفاده از آن در کتابخانه هستیم. در حالی که هنوز هم به لحاظ فرهنگی و هم به لحاظ مالی و محیطی، شرایط برای استفاده از آن فراهم نیست و ممکن است صدماتی چون عدم اعتماد، دلزدگی و اسراف را در پی داشته باشد.

ما هم فناور هستیم: اصل مهم و نهایی است که فناوری لزوما وارداتی نیست و ما هم صرفا استفاده کننده از فناوری نیستیم. در سالهای گذشته یک کارگاه آموزشی را طراحی کرده بودم با عنوان "فناوری های نوین در کتابخانه ها" که با کارگاه های دیگر متفاوت بود چرا که در این کارگاه فقط فیلم نمایش داده می شد. فیلمهایی از فناوریهای مختلف در کتابخانه ها مثل کتابخانه رباتیک، امانت و سورت خودکار، بازگشت کتاب خودکار، فناوریهای ایمنی، بازیابی و غیره که بسیار مورد استقبال واقع می شد. وقتی نیمی از فیلمهای جذاب کارگاه را به نمایش می گذاشتم، یک وقفه ایجاد می کردم و از شرکت کنندگان می پرسیدم که نظر شما در مورد این فناوریها چیست؟ آنها که به شدت به هیجان آمده بودند با شور و انرژی پاسخ می دادند که خیلی عالی است و کار ما را بسیار راحت می کند. ای کاش می شد که در کتابخانه ها از آنها استفاده کنیم. حیف که اینها در کشور ما نیست و از ما برای وارد کردن و استفاده ا ین فناوریها حمایت نمی شود. پرسش بعدی من این بود که آیا فقط باید به استفاده از این فناوریها فکر کرد؟ آیا ما نمی توانیم نقشی در تولید و ایجاد آنها داشته باشیم؟ و همه واکنش نشان می دادند و اغلب می گفتند که اینها کار ما نیست و ما برای تولید اینها خیلی ضعیف و کم دانش هستیم و از این حرفها. تعداد کمی هم به فکر فرو می رفتند و یا با نگاهی حسرت بار در اندیشه خود کند و کاو می کردند که چه می شود برای تولید فناوری در همین کشور و همین کتابخانه ها کاری کرد، یا به دنبال پاسخ این سوال بودند که آیا واقعا در تولید فناوری های نوظهور جهانی نقشی دارند؟