داوری علمی به مثابه وظیفه حرفه ای

محمد حسن زاده، استاد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تربیت مدرس

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

چکیده

برای یک پژوهش علمی دو هدف کلی در نظر گفته می شود: الف. حل یک مساله و یافتن پاسخ برای آن، و ب. مشارکت در دانش. دستیابی به این دو هدف از طریق یافته های پژوهش انجام می شود. یافته های علمی معمولا در یک مسیر دشوار پژوهشی به دست می آیند. نگارش پیشنهاده پژوهش، تصویب آن در یک مجمع علمی، اجرای پژوهش با در پیش گرفتن روش و به کارگیری ابزار های مناسب و در نهایت ارائه یافته ها و اخذ تاییدیه ناظران و داوران از جمله مراحلی است که یک پژوهشگر برای دستیابی به یافته علمی طی می کند. برخی مواقع هم ممکن است یافته علمی از طریق مطالعات مستقل پژوهشگران حاصل شده باشد. هرکدام از این مسیرها طی شده باشد، در نهایت، بخشی یا تمام یافته های علمی در جامعه علمی منتشر می شود تا مشارکت در دانش صورت پذیرد و یافته ها در معرض بهره برداری و قضاوت سایر پژوهشگران، استفاده کنندگان و جامعه قرار گیرد. داوری به عنوان سازوکار تضمین کیفیت در فرایند کلی پژوهش نقش بسیار مهمی ایفا می کند. در این نوشتار (که به عنوان دیدگاه های نویسنده به رشته تحریر در آمده است) به صورت مختصر، چیستی نقش داوری به عنوان یک مسئولیت حرفه ای مورد کاوش قرار گرفته است.

کلید واژه ها: فرایند پژوهش، داوری علمی، مسئولیت حرفه ای

مقدمه

قوام علم به روش آن است. به همین دلیل، هرگونه یافته علمی باید روشمند باشد. روشمند بودن علم امکان تکرار، آزمون و قضاوت پذیری آن را تضمین می کند. روزانه میلیون ها فقره بررسی و آزمایش علمی در سرتاسر جهان آغاز و به انجام می رسد. همین امر موجب شده است سرعت کاوش و فهم پدیده های پیرامونی به گونه ای شگفت انگیز افزایش یافته است. بخشی از یافته های علمی با توجه به کاربرد ویژه آن در یک سازمان، صنعت یا محدود مشخص، به صورت عمومی منتشر نمی شود. اما بخش قابل توجهی از یافته های پژوهش ها بعد از اینکه مورد تایید قرار گرفت، در محمل های نشر مانند مجلات علمی منتشر می شوند.

نشریات علمی با توجه به اینکه در جریان فرایند پژوهش و شیوه داوری و تایید آن نیستند، به صورت مستقل اقدام به داوری علمی می کنند. همین امر موجب شده است که داوری علمی به عنوان بخشی مهمی از سازوکار نشریات علمی قلمداد شود. امروزه همه نشریات علمی نوعی از فرایند داوری را طی می کنند. اما داوری علمی به داوری در نشریات محدود نمی شود. داوری علمی در مراحل مختلف پژوهش از جمله تصویب پیشنهاده، ارزیابی گزارش های دوره ای پژوهش، ارائه نهایی یافته ها و حتی در مواردی در فرایند کاربردی سازی یافته ها نیز انجام می شود. به همین دلیل، داوری علمی چه در مقام داوری چه در مقام نظارت و تایید یکی از وظایف حرفه ای پژوهشگران همتراز یا ارشد در نظر گرفته می شود.

با توجه به ماهیت دشوار قضاوت، به ویژه با در نظر گرفتن پیامدهای تایید یا رد یک گزارش یا مقاله علمی در عرصه کاربست یا انتشار، داوری در زمره دشوارترین فعالیت ها قرار می گیرد. یک داور برای انجام داوری شایسته نیاز است که خود، حداقل در سطح نویسنده یا پژوهشگر اثر قرار داشته باشد. در صورت وجود این شرط، داور باید از شرایط لازم برای داوری بیطرفانه برخوردار باشد تا بتواند اثر را فارغ از تاثیر پژوهشگر یا نویسنده و تعیین کننده های غیر از ملاک های علمی مورد داوری قرار دهد. به همین دلیل داوری امری حرفه ای است و شایسته است که در همین سطح ارزشگذاری و جای نمایی شود. چنین برداشتی از جایگاه داوری به صورت طبیعی بر فرایند انتخاب داور و نحوه تعامل با او تاثیرگذاری خواهد بود.

داوری حرفه ای

داور حرفه ای کسی است که امر داوری را به عنوان بخشی از حرفه خود قلمداد می کند و آن را در برنامه های کاری خود جای می دهد و هنگام انجام داوری علاوه بر بر ملاک های پذیرفته شده داوری بر کدهای اخلاقی داوری وفادار می ماند. چرا که عدم توجه به ملاک های داوری موجب سستی نظرات و قضاوت نا استوار خواهد شد، و عدم پایبندی به کدهای اخلاقی داوری در درازمدت علاوه بر ایجاد فساد در جامعه علمی، به بی اعتمادی جامعه علمی به جایگاه داوری در جامعه علمی خواهد انجامید.

یک داور حرفه ای از منظر ملاک های داوری علمی به موارد زیر توجه می کند:

-        در رد یا قبول عمل داوری سریع، سنجیده و شفاف عمل می کند.

-        قبل از پذیرش داوری از احاطه بر موضوع داوری و توان انجام آن اطمینان حاصل می کند.

-        محدوده زمانی و مکانی داوری را رعایت می کند و عمل داوری را به مثابه بخشی از شغل خود در اولویت قرار می دهد.

-        اثر مورد داوری را به صورت کامل (در محدوده ای که برای داوری تعیین شده است) مورد مطالعه قرار می دهد.

-        نظرات خود را به صورت دقیق و مستدل یادداشت می کند.

-        نظرات داوری خود را برای کسب اطمینان از درستی آن بازبینی و در صورت نیاز بازنگری می کند.

-        اثر را داوری می کند نه صاحب اثر را.

-        در بیان نظرات داوری (به ویژه در جلسات حضوری) تا حد امکان از بیان قطعی و تحکمی خودداری می کند.

-        در صورت شنیدن یا دریافت پاسخ داوری، آنها را با دقت و حوصله بررسی می کند.

-        از پیشداوری به صورت جدی اجتناب می کند.

-        داوری را به عنوان امری لذت بخش و فرصتی برای یادگیری در نظر می گیرد.

در صورت رعایت ملاکهای تخصصی و حرفه ای داوری، ارزیابی پژوهش ها و بروندادهای پژوهشی با کیفیت بالاتری انجام خواهد شد و به تبع آن یافته های علمی نیز از اعتبار بالایی برخوردار خواهد بود.

تعامل حرفه ای با داور

داوران معمولا به عنوان بخشی از فرایند پژوهش هستند و در یکی از مراحل یا کلیت فرایند پژوهش با موضوع مورد داوری مرتبط می شوند. بر اساس اینکه در کدام مرحله از پژوهش و با چه عنوانی در مقام داوری قرار می گیرند، با وضعیت ارتباطی متفاوتی روبرو می شوند. از جمله مهمترین جایگاه های داوری می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

-        داوری پیشنهاده (اعم از طرح پژوهشی، رساله یا پایان نامه و غیره)

-        داوری رساله و پایان نامه

-        داوری پرونده ها و کارکرد پژوهشگران، سازمان ها و مراکز پژوهشی

-        داوری کتاب

-        داوری طرح های پژوهشی

-        داوری جشنواره های پژوهشی

-        داوری اختراعات

-        داوری نشریات (اعم از مقاله یا سایر اشکال محتوایی)

هرکدام از جایگاه های مذکور، سطح متفاوتی از داوری را می طلبد. به عنوان مثال، داوری یک پیشنهاده پایان نامه کارشناسی ارشد یا دکتری با داوری یک پروژه پژوهشی انجام شده متفاوت است. داوری یک اختراع ابزارها و فرایندهای متفاوتی از داوری یک کتاب را اقتضاء می کند. داوری های فارغ از موضوع داوری به شیوه های مختلف انجام می شود که برخی از آنها عبارتند از:

-        آشکار/ نهان

-        فرایندی/ داوری محصول نهایی

-        انتخابی/ تاییدی

داوری آشکار به داوری گفته می شود که داور و صاحب اثر همدیگر را می شناسند و می توانند با یکدیگر ارتباط داشته باشند. در داوری نهان، داور از نظر صاحب اثر مورد داوری مکتوم است. داوری فرایندی به داوری گفته می شود که داور از ابتدا تا انتهای فرایند پژوهش در کنار طرح پژوهشی حضور دارد و به صورت گام به گام نسبت به ارائه نظرات داوری اقدام می کند. اما در داوری محصول نهایی، داوری صرفاً از طریق دسترسی به محصول نهایی مانند مقاله، گزارش یا اختراع انجام می شود. در داوری انتخابی، هدف اصلی از داوری انتخاب یک اثر از بین چند اثر پیشنهادی است اما در داوری تاییدی، هدف تایید یا عدم تایید مقوله مورد داوری است.

فارغ از اینکه کدامیک از موارد داوری مورد نظر باشد، از طریق ارائه نظرات داوری و اعلام آن به صاحب اثر (آشکار یا نهان) ارتباط بین داور و صاحب اثر داوری برقرار می شود. نحوه تعامل با داور (به صورت حضوری یا مکتوب) یک عامل تعیین کننده در فرایند توسعه علم و فناوری به حساب می آید. برخورد قهری، اصطکاکی، و منفی نگرانه در نهایت به تخریب تعاملات علمی و ایجاد آسیب جدی به فرایند ارزیابی علمی منجر خواهد شد. در مقابل، برخورد سازنده، یادگیرانه و مثبت به رشد هر چه بیشتر تفکر انتقادی، ارتقای کیفیت فرایند و بروندادهای علمی، و توسعه متوازن علم و فناوری خواهد انجامید.

در قالب تعامل حرفه ای با داور موارد زیر رعایت می شود:

-        نظرات و پیشنهادات داور به عنوان نکاتی برای اصلاح و بهبود در نظر گرفته می شود.

-        از نظرات داوری برای بهسازی اثر استفاده شده و الگویی برای کارهای بعدی تدوین می شود.

-        قضاوت داور به رسمیت شناخته می شود و در صورت وجود هرگونه اعتراض به فرایند یا تصمیم داوری، پاسخ لازم به صورت مستدل ارائه می شود.

-        یادگیری از تعامل با پیشنهادات داوری در سرلوحه فعالیت های علمی و پژوهشی قرار داده می شود.

-        از پیشداوری در خصوص داوری خودداری می شود.

تعامل با داور و نظرات داوری یکی از نقاط عطف فعالیت علمی است. از یک سو، پذیرش نظرات عالمانه و استفاده از آن برای بهبود کار جاری و کارهای بعدی ارزشمند است، از سوی دیگر ایجاد ظرفیت برای توسعه تعامل سازنده و جلوگیری از پیشداوری و هرگونه عکس العمل مخرب به توسعه ارتباطات علمی و ارتقای کیفیت و اثر بروندادهای علمی منجر می شود.

جمع بندی

داوری نقش ارزنده ای در توسعه علم ایفا می کند. داوری را باید ماژول تضمین کیفیت در فرایند پژوهش و فناوری قلمدا کرد. میزان روایی تضمین کیفیت حاصل از داوری به نحوه نگاه و تعامل همه افراد و عامل های دخیل در فرایند داوری اعم از داور، کارفرما، پژوهشگر، صاحب اثر، صاحب پرونده، و کلیت جامعه علمی بستگی دارد. رعایت اصول و کدهای اخلاق حرفه ای از سوی داور موجب دور شدن فرایند داوری از موضوعات و رخدادهای حاشیه ای مخرب می شود و اعتماد به فرایند داوری را در جامعه علمی ارتقاء می بخشد. از سوی دیگر، تعامل سازنده و توام با حسن نیت صاحبان آثار مورد داوری با نظرات، تصمیمات و فرایند داوری به استحکام هر چه بیشتر فرهنگ داوری سازنده کمک می کند.

بلوغ فرایندهای داوری و رفتار حرفه ای داوران و داوری شوندگان در یک جامعه علمی نشان دهنده بلوغ ساختارهای علمی است و به عنوان نمادی از رواداری علمی، پایبندی به فرهنگ نقد و نقد پذیری، و پویایی مداوم در نظر گرفته می شود. در یک جامعه علمی بالغ، تمایل به داوری آثار همترازان و همچنین پژوهشگران و فناوران تازه کار با هدف کمک به بالندگی آنان به عنوان بخشی از وظایف علمی و حرفه ای دانشمندان و صاحبنظران در نظر گرفته می شود. به همان اندازه که داوران با تعهد به اصول اخلاق حرفه ای و انصاف داوری می کنند، به همان اندازه نیز صاحبان آثار علمی از دیدگاه های داوری استقبال می کنند.

همانگونه که اندیشه ورزی، پژوهشگری، و انتشار بروندادهای علمی به عنوان یک وظیفه برای دانشمندان در نظر گرفته می شود، مشارکت در پالایش مداوم و ارتقای مستمر برونداد های علمی همترازان نیز به عنوان بخشی از وظایف آنان محسوب می شود. ارتباط توام با حسن نیت و یادگیرانه در دو سوی فرایند داوری (داوری کننده و داوری شونده) در نهایت به رشد و شکوفایی علم و ترویج فرهنگ دانایی سازنده و اثربخش خواهد انجامید.