سازماندهی در آرشیو دیجیتال: رویکرد همگرایانه

زویا آبام

استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‏شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان‏شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران.

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

با ظهور محیط دیجیتال، نقش حرفه‌ ای اطلاعات افزایش یافته است. سازمان‌ های میراث فرهنگی این امکان را فراهم می‌کنند تا افراد بتوانند از اطلاعات به اشکال مختلف از طریق کارکردهای اصلی، همچون فراهم‏ آوری، سازماندهی، ذخیره‌ سازی، دسترس‌ پذیری و حفظ آن استفاده کنند. نحوه تعامل این سازمان‌ ها با جامعه نیز تغییر یافته و در واقع در انتظارات جامعه از این سازمان‌ ها نیز تغییراتی به وجود آمده و فرصت‌ های مجموعه‌ سازی دیجیتالی و همچنین افزایش توانایی همکاری و همگرایی بین سازمان‌ ها نیز فراهم شده است (وارن و متیوز[1]، 2019). در پاسخ به این سوال که اطلاعات موجود در کتابخانه ‌ها، آرشیوها و موزه ‌ها به نوعی متفاوت است و بنابراین مانعی برای همگرایی^[2] است، باید بیان داشت که مجموعه‌ های دیجیتالی مرزهای بین سازمانی را دچار ابهام کرده است و دامنه اینکه چه کسی صاحب چه محتوایی در چه قالبی و رسانه سنتی گردآوری شده‌ ای توسط سازمان‌ هاست، کمتر تخصصی شده است. سازمان‌ ها، اشیای نادر و ارزشمند خود را از طریق تصاویر دیجیتالی به اشتراک می‌گذارند، نمایشگاه‌ های اشیای دیجیتالی به صورت برخط برگزار می‌ شوند و استانداردهای فراداده ‏ای برای توصیف آنها به کار برده می ‏شود. می ‏توان ادعا کرد همگرایی کتابخانه‌ ها، آرشیوها، موزه‌ ها آخرین توسعه در میان سازمان‌ های میراث فرهنگی است. پیشرفت‌ ها در فناوری منجر به دسترس ‌پذیری اطلاعات در شکل دیجیتالی و تولید انواع جدیدی از اطلاعات شده است. چنین پیشرفت ‌هایی با چشم‌انداز اجتماعی بسیار نزدیک هستند و توسعه در فناوری با رفتار کاربر و نیازهای کاربری در هم تنیده شده است. به عنوان مثال، انتظارات کاربر، علی‌الخصوص علاقمندی کاربر به گستردگی و شفافیت مواد فرهنگی و معنوی، بدون توجه به مرزهای ملی یا سازمانی یکی از انتظاراتی است که ممکن است از طریق همگرایی برآورده شود (اصغری، 1401). تحولات فناورانه که در اواخر قرن بیستم و دهه نود میلادی آغاز شد، با سرعت بسیار زیادی توسعه یافت و امکانات زیادی را برای نهادهای میراث فرهنگی جهت در دسترس قرار دادن مجموعه ‏های آنها فراهم کرد تا بدین ترتیب کاربران دسترسی ‏های به مراتب بیشتر و با کیفیت ‏تری به مجموعه های فرهنگی، علمی و تاریخی داشته باشند. به رقم تفاوت هایی که نهادهای مرتبط با میرث فرهنگی دارند اما اهداف و فعالیت‏ های مشترک، از جمله سازماندهی و دسترس ‏‏پذیر نمودن منابع این مجموعه ‏ها، آنها را به هم نزدیک کرده است. بطوری که این مراکز با یاری فناوری می ‏توانند با یکدیگر یک آرشیو دیجیتال یکپارچه را تشکیل دهند.

آرشیو دیجیتال مخزنی است که یک یا چند مجموعه از محمل‏‏ های اطلاعاتی دیجیتال را ذخیره می ‏نماید تا امکان دسترسی طولانی مدت به اطلاعات را فراهم سازد. آرشیو دیجیتال ممکن است از نظام ذخیره‏‏ سازی هوشمند و چندردیفی یا سامانه ذخیره ‏‏سازی ساده تشکیل شده باشد (آرشیو دیجیتال، 2005؛ نقل در یزدانی، 1388). آرشیو‏های دیجیتال، منابع و اسناد الکترونیک را به منظور حفاظت و نگهداری دائمی، در مخازنی که برای اینکار تهیه شده‏ اند، در چارچوب استانداردهایی سازماندهی و نگهداری می ‏نماید.

آرشیو دیجیتال مجموعه ‏‏ای از اقلام دیجیتالی است که عمدتا در مراکز فرهنگی و تاریخی نگهداری می ‏‏شوند و در ابتدا به منظور دسترسی از طریق اینترنت سازماندهی می ‏‏شوند (سوگیموتو[3] و همکاران، 2022). در فضای دیجیتال، مخازنی که ذخیره و دسترسی به آن منابع را فراهم می ‏آورند را می ‏توان آرشیو دیجیتال در نظر گرفت. مجموعه‏‏ هایی که در این آرشیوها قرار می‏‏گیرند، پیشینه‏‏ هایی هستند که یا با استفاده از رایانه تولید، منتقل و نگهداری شده‏‏ اند (مانند اسناد دیجیتال‏‏ زاد) یا از شکل اصلی خود به شمایل الکترونیکی از طریق اسکن یا تصویربرداری در آمده باشند. آرشیوهای دیجیتالی اولیه، مجموعه‏ هایی را در بر می‏گرفت که عمدتا از طریق دیجیتالی نمودن اقلام فیزیکی توسط سازمان‏‏ ها ایجاد شده بود که شامل ایجاد یک یا چند عکس از یک شی فیزیکی بود. امروزه دامنه آرشیوهای دیجیتال به مدد تکنولوژی گسترش یافته است. به مدد همین تکنولوژی‏‏ ها، هم این امکان وجود دارد که برخی از وجوه میراث فرهنگی در ابتدا به صورت دیجیتال خلق و توسعه داده شوند؛ اعم از متن، صدا و چند رسانه‏ای‏‏ ها و هم اینکه دیجیتالی شدن اقلام نامبرده و حتی اشیای فیزیکی سه بعدی با سهولت بیشتری انجام شود. شاید بتوان گفت که تفاوت اساسی بین اقلام دیجیتالی شده سنتی و اقلامی که با این تکنولوژی ها از بدو تولد به صورت دیجیتال زاده شده ‏اند، وجود ندارد. بدین ترتیب، با وجود این منابع(دیجیتال‏ زاد و دیجیتالی شده) و ویژگی‏های مشترک آنها، احتمال دسترسی به میلیون‏‏ ها شی اطلاعاتی دیجیتال برای کاربران در سرتاسر دنیا فراهم می‏شود. بنابراین برای آرشیو، ضروری است تا مدل‏‏ های داده‏ برای بازنمون اقلام آرشیوی دیجیتالی که از اشیای اصلی در دنیای واقعی خلق شده ‏‏اند، تعریف شود. این مدل ‏‏های داده مبنای مهمی برای طرحواره های فراداده ای برای توصیف اقلام دیجیتالی آرشیوی است.

استانداردهای فراداده ای و مدل‏‏ های داده ‏ای

ایجاد و نگهداری مخازن متشکل از اشیای دیجیتال، مستلزم تولید و نگهداری فراداده ‏ها مربوط به آنها است. بنابراین بدیهی است که استانداردهای فراداده ‏‏ای کلید اصلی آرشیو دیجیتال یا مجموعه ‏های دیجیتال اشیای فرهنگی، علمی و تاریخی است. فراداده‏‏ ها چندین نوع و چندین نقش دارند (زنگ[4] و کین، 2016). به عنوان مثال، MARC، EAD برای توصیف و دسترسی به منابع کتابخانه‏‏ ای، و [5]METS MODS[6]و [7]PREMIS برای توصیف و حفاظت آرشیو دیجیتالی توسعه یافته ‏‏اند. مدل‏‏ های داده ‏‏ای که اشیایی را که در قلمرو استانداردهای فراداده‏‏ ای تعریف می کنند، اجزای مهمی در استانداردهای فراداده‏‏ ای محسوب می ‏‏شوند. به عنوان مثال، الگوی ملزومات کارکردی داده ‏‏های کتابشناختی[8] سه گروه از موجودیت ها را برای توصیف کتابشناختی توصیف می ‏‏کند که گروه اول آن، آثار معنوی یا هنری، شامل اثر، برداشت، قالب و نسخه است (ایفلا، 1998؛ نقل در: فرج پهلو و همکاران، 1389). هسته وی آر اِی[9] مدل داده ‏ای را تعریف می ‏‏کند که شامل سه گروه موجودیت، یعنی اثر، مجموعه و تصویر و رابطه بین آنها است (کتابخانه کنگره، 2015). در این میان، هستی‏شناسی ‏ها نقش اساسی به عنوان بنیان معنایی در فراداده ‏ها دارند (سوگیموتوو همکاران، 2022). مدل مرجع مفهومی[10] سی داک[11] (لو بیوف[12] و همکاران، 2015) و مدل مرجع کتابخانه‏ ای ایفلا (ریوا و همکاران، 2017) مدل‏ های هستی ‏‏شناسی ‏‏های شناخته شده‏‏ در حوزه موزه ‏‏ها و اطلاعات کتابشناختی هستند.

هدف اولیه و اصلی این استانداردها توصیف و دسترسی به منابعی است که توسط مؤسسات میراث فرهنگی نگهداری و عرضه می ‏شوند. این استانداردها در مجموعه ‏‏های دیجیتال در جهت گسترش خدمات موسسات میراث فرهنگی مورد استفاده قرار می‏‏‏گیرند. این استانداردهای توصیف آرشیوی و استانداردهای نگهداری و محافظت برای شناسایی مداخل ضروری برای نگهداری و توصیف موجودیت‏‏ ها طراحی شده ‏اند. مدل‏‏ های مرجع نقش مهمی در شناسایی اشیا و دسترسی به آنها مطابق با دامنه معناشناختی آنها ایفا می ‏‏کنند. همچنن ، بر این اساس، می ‏توان اضافه کرد که آرشیوهای دیجیتال تا حد زیادی تحت تأثیر داده های پیوندی قرار می‏‏گیرند. در محیط داده ‏‏های پیوندی، هر موجودیتی که به آن یک URI [13] تعلق گرفته باشد، قابل شناسایی و پیوند است. این ویژگی امکان پیوند فراداده ‏های منابع آرشیوی را در آرشیوهای دیجیتال از طریق انواع متنوعی از موجودیت‏‏ ها فراهم می ‏‏کند. از فناوری ‏‏های داده‏‏ های پیوندی برای تعریف هستی ‏‏شناسی ‏‏ها و ابزارهای مبتنی بر هستی ‏‏شناسی به عنوان پایه‏‏ ای برای فراداده‏‏ ها در حوزه‏ های فرهنگی و تاریخی استفاده می ‏‏شود (کاربونی و د لوکا[14]، 2016).

هسو و چن[15] (2014) برای پروژه آرشیو دیجیتال در کشور تایوان، یک مدل از چرخه حیات فراداده ارائه داده ‏اند که شامل چهار گروه و 10 مرحله است که می ‏تواند در پروژه ‏های توسعه آرشیوهای دیجیتال در حوزه میراث فرهنگی مورد توجه قرار گیرد: گروه ارزیابی ملزومات و تحلیل محتوا (شامل مراحل فراهم ‏آ‏وری نیازهای مبتنی بر فراداده، بررسی استانداردهای فراداده ‏‏ای مرتبط، تفحص پیرامون نیازهای عمیق فراداده و شناسایی راهبردهای طرحواره ‏های فراداده ‏ای)؛ گروه مشخصات مورد نیاز سیستم (شامل مراحل آماده ‏‏سازی فراداده ‏‏های مبتنی بر مشخصات مورد نیاز سیستم و ارزیابی سیستم‏ های فراداده ‏‏ای)؛ گروه سیستم فراداده (شامل مراحل آماده‏ سازی راهنما و توسعه سیستم فراداده)؛ گروه خدمات و ارزیابی (شامل مراحل حفاظت از خدمات فراداده و ارزیابی عملکرد فراداده).

هدف این مقاله کوتاه صرفا طرح یک مساله در خصوص توصیف، سازماندهی، تبادل و حفاظت از اشیای دیجیتال در پیوند با استانداردهای فراداده ‏ای در قالب یک دیدگاه هم‏گرایانه به حوزه میراث فرهنگی بوده است. در بسیاری از کشورها مدتها است چنین پروژه‏ هایی آغاز و اجرا شده است که بعضا آنها را موسسات حافظه[16] نام نهاده‏ اند که از جمله آن می ‏توان به "حافظه آمریکایی" (سوگیموتو و همکاران، 2022) اشاره کرد. اگرچه به دلیل محدودیت و ماهیت نوشتار حاضر، امکان پرداختن به همه ابعاد آرشیو دیجیتال در این نوشتار وجود ندارد اما می ‏توان بیان کرد که تمرکز اصلی متن حاضر بر بعد ذخیره و بازیابی و ابزارهای آن (استانداردهای فراداده ‏ای و مدل ‏های داده) در آرشیو دیجیتال بوده است. بطور یقین مباحثی دیگری در پیوند با آرشیو دیجیتال، نظیر حفاظت و امنیت، حق مولف، نرم ‏افزار، سطوح دسترسی، قوانین و مقررات، ارزشیابی و غیره مطرح است که هر یک به تنهایی موضوع‏ ده ‏ها کار پژوهشی می ‏تواند باشد.

منابع

یزدان نیا، راضیه (1388). میراث رقمی (دیجیتال): از اتوماسیون اداری تا آرشیو ملی دیجیتال. گنجینه اسناد، 19(2), 112-107.

فرج پهلو، عبدالحسین، کوکبی، مرتضی، فتاحی، رحمت‏اله و حاجی زین‏العابدینی، محسن (1389). ملزومات کارکردی داده های مستند (فراد): الگوی مفهومی رابطه - موجودیت مستندات در پیشینه های کتابشناختی. فصنامه کتابداری و اطلاع‏ رسانی, 13(4)، 260-233.

اصغری، لیلا (1401). مدل ‌سازی جمع ‌سپاری در کتابخانه ‌ها، آرشیوها، موزه ‌ها و گالری ‌ها.رساله دکتری بازیابی اطلاعات، دانشگاه الزهرا. تهران.

Carboni, N., & de Luca, L. (2016). Towards a conceptual foundation for documenting tangible and intangible elements of a cultural object. Digital Applications in Archaeology and Cultural Heritage, 3(4), 108-116. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.daach.2016.11.001

Hsueh, L.-K., & Chen, H.-P. (2014). The Collaborative Study of Archival Metadata Mapping in Taiwan. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 147, 175-181.

L., Z. M., & J., Q. (2016). Metadata (2 ed.). IL: Neal- Schuman Publishers.

Le Boeuf, P., Doerr, M., Ore, C. E., & Stead, S. (2015). Definition of the CIDOC: Conceptual Reference Model. In v. ICOM/CIDOC Documentation Standards Group and CIDOC CRM Special Interest Group (Ed.). Available at: Compatible models & Collaborations | CIDOC CRM (cidoc-crm.org)

Library of Congress (2015). VRA Core: A data standard for the description of images and works of arts and culture. Available at: https://www.loc.gov/standards/vracore/schemas.html

Riva, P., Le, Búuf, P., & Zumer, M. (2017). IFLA library reference model: A conceptual model for bibliographic information. In IFLA (Ed.). Available at: ifla-lrm-august-2017_rev201712.pdf

Sugimoto, S., Wijesundara, C., Mihara, T., & Nagamori, M. (2022). Chapter 8 - A generalized data model for digital archiving in cultural and historical domains. In F.-J. Calzada-Prado (Ed.), Boosting the Knowledge Economy (pp. 121-139). Chandos Publishing. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/B978-1-84334-772-9.00003-8

Warren, E., & Matthews, G. (2019). Public libraries, museums and physical convergence: Context, issues, opportunities: A literature review Part 1. Journal of Librarianship and Information Science, 51(4), 1120-1133. https://doi.org/10.1177/0961000618769720

 

---

[1] Warren and Matthews

[2] Convergence

[3] Sugimoto

[4] Zeng & Qin

[5] Metadata Encoding and Transmission Standard

[6] Metadata Object Description Standard (MODS)

[7] Preservation Metadata Implementation Strategies

[8] Functional Requirements For Bibliographic Records (FRBR)

[9] VRA Core

[10] Conceptual Reference Model (CRM)

[11] CIDOC

[12] Le Boeuf

[13] Universal Resource Identifier

[14] Carboni and De Luca

[15] Hsueh and Chen

[16] Memory Institutions