ایجاد آرشیو وب در ایران: از رویا تا واقعیت؟

امیررضا اصنافی

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی

شاید نزدیک به هشت سال قبل بود که ماهنامه کتاب ماه کلیات که آن زمان توسط خانه کتاب بسیار منظم منتشر می شد، ویژه نامه ای در خصوص آرشیو و مدیریت آن داشت. من در آن زمان، یادداشتی در خصوص آینده محتوای وب برای نسل بعدی نوشتم که چطور می خواهیم محتوای کنونی را در اختیار نسل آینده قرار دهیم. همانطور که نسل های پیشین ما، به شکلهای مختلف از طریق نسخه های خطی، کتابهای چاپی و سایر محملهای اطلاعاتی محتوای دوران خودشان را در اختیار ما گذاشتند. این سئوال بزرگی در آن زمان بود. در حالیکه پایگاه های بسیاری مانند یوروپیانا و مشابه آن در حال آرشیو کردن محتوای وب بودند. اما در ایران چه اتفاقی رخ داد؟

ما به نقطه­ای باورنکردنی در جامعه رسیده ایم. در هر روز، چندین هزار عکس در شبکه اجتماعی فیس بوک بارگذاری می شود، 300 میلیارد پست الکترونیکی ارسال می شود و 340 میلیون توییت، به توییتر پست میشود. بیش از 644 میلیون وب سایت با 150 هزار قابلیت جدید، در هرروز به محیط وب اضافه می شود. و 156 میلیون وبلاگ روزآمد می شوند. نرخ رشد ایجاد محتوا در دنیای وب و دیجیتال، باور نکردنی و در حال انفجار است. تمام شماره های روزنامه نیویورک تایمز در 60 سال گذشته، دربرگیرنده حدود 3 میلیارد کلمه است. این درحالیست که بیش از 8 میلیارد کلمه در هر روز، فقط در توییتر ارسال می­شود. این حقیقت دارد که در هر 24 ساعت از شبانه روز، دو و نیم برابر هر مقاله­ای که طی نیم قرن گذشته در آن منتشر شده، در توییتر کلمه رد و بدل می شود. در حال حاضر، تقریباً یک سوم از جمعیت کره زمین به اینترنت متصل هستند و بسیاری هم برای ارتباطات خود از تلفنهای همراه بهره می­گیرند. اکثر ما اطلاعاتی را که دریافت می کنیم، چه از طریق پست الکترونیکی، و چه از طریق پیامک، به ر احتی پس از استفاده، حذف میکنیم و در موقعیتهای نادر، اطلاعاتی را باقی می­گذاریم. اینجاست که برای اطمینان حاصل کردن از اینکه چند سال، چند دهه، قرنها، هزاره­ها پس از دوران ما، حداقل یک پیشینه مضبوط از جامعه بشری در قرن بیست و یک داشته باشیم، آرشیوهای وبی ظهور می­کنند.

فقط یک آن، تصور کنید اگر کتابخانه اسکندریه تا زمان حال باقی مانده بود و منابع هر هزاره را گردآوری میکرد چه اتفاقی می­افتاد؟ اکنون اطلاعاتی جامع درباره اعصار مختلف در اختیار داشتیم. به صورت مکتوب.

در عصر وب، ما چرخه زوال را تکرار می کنیم و به راحتی از کنار گردآوری مناسب اطلاعات می گذریم. از زمان پیدایش وب تاکنون، بسیاری از امکانات و قابلیتهای اولیه از بین رفته اند و امکانات جدید جایگزین آنها شده است. خدماتی نظیر یاهو مسنجر که روزگاری بین کاربران اینترنت، بسیار محبوب و پراستفاده بودند، اکنون دیگر وجود ندارد. هرروز شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها متحول می شوند و مهاجرت داده ها اتفاق می افتد. آیا اکنون از شبکه اجتماعی ارکات استفاده می شود؟ محتوای آن چه شد؟ آیا اکنون از پیام رسان وایبر استفاده می شود؟ محتوای تولید شده در آن چه شد؟ پرشین بلاگ به عنوان یک پایگاه قدرتمند ارائه کننده خدمات وبلاگ نویسی، پس از گذشت 20 سال اکنون دیگر وجود خارجی ندارد. محتوای موجود در آن چه شد؟ آن همه فکر و اندیشه تولید شده کجا رفت؟

محتوایی که اکنون در شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها تولید می شود کجا خواهد رفت؟ آیا برای استفاده لحظه ای است یا برای نسل های آینده هم باید قابل استفاده باشد؟

اکنون می توان سرمایه گذاری سازمانهایی نظیر گوگل را در تولید منابع وبی به وضوح دید. پیدایش خدمات متنوع نظیر گوگل پلاس، پست الکترونیکی، طراحی صفحات وب، و نظایر آنها از جمله خدمات عصر جدید وبی به کاربران است. به نظر می رسد که دیگر آن وب اولیه و اطلاعات موجود در آن برای همیشه از بین رفته است، لیکن در آغاز سال 1996 پایگاه Internet Archive ایجاد شد که هدف آن، ثبت تعدادی از وب سایتهای اولیه به عنوان پیشینه های دنیای دیجیتالی و اینترنتی است که این پایگاه هنوز برای آرشیو کردن وب سایتها به کار خود ادامه می دهد. سازمانهایی نظیر کنسرسیوم بین المللی حفاظت از اینترنت به آرشیویستهای وب کمک می کنند تا تجربیات خود را در خصوص آرشیوکردن وب با یکدیگر به اشتراک بگذارند و بر این اساس، بهترین و پیشرفته­ترین عملکردها را داشته باشند.

بعد از پروژه اینترپرس 2، پروژه آی تراست در کانادا شروع شد که نگارنده مدتی با آن پروژه که بهره گیری از هوش مصنوعی و فناوری اطلاعاتی در آرشیوها بود همکاری داشت و نشان میداد جوامع علمی جهان به فکر انتقال محتوای وبی به نسل های آینده هستند و سازمان دهی آرشیوهای وبی اساس کارشان را شکل می دهد. ولی به خود بنگریم. طرحها و پایان نامه های متعددی در خصوص آرشیو وب انجام شده ولی به نظرمی رسد هیچ یک به محصول تبدیل نشده است. باید توجه داشت که آرشیوها به منظور نگهداری حافظه ملتها و پیشینه جوامع جهت ارائه به نسلهای آینده به وجود آمده­اند. طبیعتاً آرشیوها نمی­توانند هرچیزی را جمع آوری و نگهداری کنند. ولی دیگر نمی توان محتوای وب را نادیده گرفت و چارچوبی برای آن پیدا نکرد. به نظرمی رسد وقت آن است که سازمان های متولی در کشورمان به ویژه آرشیو ملی ما، افزون بر تلاشهایی که در خصوص تولید علم در حوزه مدیریت اسناد دارد نگاهی جدی و عملیاتی به بحث آرشیو کردن محتوای وب بومی در کشور داشته باشد تا برای آیندگان نیز چیزی باقی بماند. به این منظور ضرورت دارد جمعی از متخصصان و حرفه مندان در این زمینه جمع شوند و با ارائه یک طرح جامع، مساله آرشیو وب در ایران یک بار برای همیشه به صورت عملیاتی به مرحله اجرا برسد.

منابع

شادان ‌پور، فرزانه و همکاران (1389). امکان ‌سنجی ایجاد آرشیو وب در سازمان اسناد و کتابخانه ملی: فاز اول، طرح پژوهشی آرشیو وب ایران. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

Amenta, Laura (2014). Building a Future for the Past: The Sustainability of Digital Archiving Processes in Audio-Visual Cultural heritage Organizations. Universiteit Utrecht, MA.

Day, Michael (2003). Preserving the Fabric of Our Lives: A Survey of Web Preservation Initiatives. In: Koch T., Sølvberg I.T. (eds) Research and Advanced Technology for Digital Libraries. ECDL 2003. Lecture Notes in Computer Science, (pp. 461_472). Berlin: Springer, Berlin, Heidelberg.

Day, Michael (2006). The Long-Term Preservation of Web Content. Web Archiving , pp. 177_199.

Day, Michael (2003). Collecting and Preserving the World Wide Web: A Feasibility Study Undertaken For the JISC and Wellcome Trust. UKOLN.

Gomes D., Freitas S., Silva M.J (2006). Design and Selection Criteria for a National Web Archive. In: Gonzalo J., Thanos C., Verdejo M.F., Carrasco R.C. (eds) Research and Advanced Technology for Digital Libraries. ECDL 2006. Lecture Notes in Computer Science, (pp. 196_207). Berlin: Springer, Berlin, Heidelberg.

Ibrahim, Gafar Ali Fadol (2010). Strategies for Preservation of Web Based Content: Intellectual Property Barriers to Building the Sudan Web Archive. PhD thesis, University of Khartoum, Khartoum.

JISC & POWR Team (2008). PoWR The Preservation of Web Resources Handbook: Digital preservation for the UK HE/FE web management community.

Masanes, Julien (2005). Web Archiving Methods and Approaches: A Comparative Study. Library Trends. 54(1), pp72- 90.