یک تجربه

ریحانه حکیم زاده

دانشجوی دکتری رشته علم اطلاعات و دانش شناسی گرایش بازیابی اطلاعات و دانش دانشگاه شیراز

رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در مقاطع تحصیلات تکمیلی دارای گرایش های متعددی هست. یادم می آید اولین بار در دوران کارشناسی در دانشگاه الزهرا در درس اختیاری مقدمات آرشیو که استاد دکتر سعید رضایی شریف آبادی تدریس می کردند، به این گرایش علاقمند شدم. همون روزها دکتر رضایی از تجربیاتشان در آرشیو رادیو برایمان می گفتند و خودشان از بنیانگذاران این رشته در ایران بودند. من نیز علاقمندانه در مقطع کارشناسی ارشد، رشته مطالعات آرشیوی در دانشگاه تهران را انتخاب کردم و خوشبختانه قبول شدم. مطالعات آرشیوی اگرچه جزو گرایش های علم اطلاعات و دانش شناسی است ولی در کل یک رشته مجزا محسوب می شود. رشته ای بسیار جذاب و دوست داشتنی. در این رشته یاد می گیریم که اسناد به عنوان بخشی از میراث فرهنگی، تاریخی و اقتصادی و اجتماعی هرکشور جزو حافظه ملی هستند و از همان ابتدای تولید دارای ارزش ماندگاری هستند و برخی دیگر نیز با گذشت زمان ارزششان مشخص می شود. صرف نظر از علت ارزشمندی اسناد، جمع آوری و سازماندهی و حفظ و نگهداری و از همه مهم تر دسترس پذیری اسناد از مهم ترین کارکردهای اسناد آرشیوی است.

این رشته دارای 2 واحد کارآموزی هم هست که من در واحد مرمت اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران گذراندم. مرمت هم دنیای جذاب و قشنگی هست. اینکه قسمتهای از بین رفته سند را با مواد پرکن، پر می کنند و با رنگهای طبیعی نظیر چای و کدو ترمیم می کنند. یک همکاری میان چندین رشته اعم از شیمی، هنر و مطالعات آرشیوی هست که بسیار دلنشین و البته نیازمند صبر و حوصله به مقدار فراوان است. پایان نامه اینجانب نیز در خصوص تدوین خط مشی دیجیتال سازی اسناد در آرشیو ملی ایران بود که مقالات و درنهایت یک کتاب درسی برای دانشجویان رشته مطالعات آرشیوی از انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسید که ماحصل بسیار خوبی بود و جا دارد از استاد راهنمای پایان نامه ام سرکار خانم دکتر سپیده فهیمی فر تشکر کنم که مرا در تدوین پایان نامه و هم کتاب درسی یاری کردند و کمکهای ایشان بسیار مثمر ثمر بود در به نتیجه رسیدن این پژوهش. در ادامه کمی درمورد مفهوم آرشیو دیجیتال و اهمیت آن برای خوانندگان عزیز توضیح خواهم داد تا علاقمندان به این رشته هرچه سریعتر بشتابند که این رشته نوپا در ایران نیازمند متخصصان بسیاری خواهد بود.

وقتی صحبت از آرشیو دیجیتال می شود یادمان باشد دو نوع آرشیو دیجیتال داریم. یکی آرشیو فیزیکی که اسناد را به صورت دیجیتالی درآوردیم با انجام کارهایی نظیر اسکن و دیگری اسنادی که در محیط دیجیتال زاده می شوند [1]. که در پایان نامه اینجانب منظور اسناد فیزیکی بودند که اقدام به دیجیتالی کردن خواهیم کرد. برخی افراد تصور می کنند دیجیتالی کردن اسناد تنها اسکن کردن آنها با دستگاه اسکنر و سازماندهی در یک نرم افزار است در حالیکه از همان ابتدا نحوه برخورد با سند و تربیت نیروی انسانی و نوع و فرمت ذخیره سازی و مسائل حقوقی و قانونی با توجه به اهداف گوناگون در سازمان های آرشیوی را باید مدنظر قرار داد. از طرف دیگر با دیجیتالی کردن اسناد نیاز به اصل سند همچنان باقی هست و باید اصل اسناد در شرایط ویژه محافظت شود زیرا منابع دیجیتال ماندگاری دائمی ندارند و از طرفی چالش ها و هزینه های هنگفتی در بر دارند پس برای دیجیتالی کردن باید اسناد اولویت بندی شوند و آنهایی که بسیار مورد استفاده قرار می گیرند به منظور حفاظت از اصل سند و دسترس بهتر کاربران دیجیتالی شوند. یکی از مهم ترین عوامل در خط مشی دیجیتال سازی اسناد در آرشیو همین حفظ اصل سند فیزیکی در کنار دیجیتالی شدن هست که باید به آن توجه نمود. در هرصورت با پیشرفت تکنولوژی ها چالش های زیادی در خصوص نحوه دیجیتالی کردن و حفاظت از اسناد دیجیتالی وجود دارد. جذابیت رشته مطالعات آرشیوی همین چند بعدی بودن آن هست. اینکه از یک طرف می توان در قسمت مرمت فعالیت کرد و یا در حیطه آرشیو دیجیتال و یا سازماندهی اسناد و مخزن و... . حساسیت کار در آرشیو بسیار بالاتر از یک کتابخانه هست چون منابع عموما منحصربفرد و محرمانه و مختص همان سازمان هستند بنابراین اگر متخصصان آرشیو تعدادشان زیاد شود در آینده شاهد تحولی عظیم در بایگانی های سراسر کشور خواهیم بود چرا که ما با فقدان متخصص در این رشته مواجه هستیم و رشته بسیار نوپا و جدید است . حتی هنوز دکتری این رشته در ایران وجود ندارد. در پایان امیدوارم شما خوانندگان عزیز را به این رشته علاقمند کرده باشم و درآینده شاهد تعداد زیادی آرشیویست (یا بقول دکتر رضایی که همیشه سر کلاس به ما می گفتند مارشیویست... زیرا همانند مار به اسناد چنبره زده و ازآنها حفاظت می نمایند)، باشیم.

[1] Born Digital