دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران

نظرتان درباره راهبردهای برون رفت از مشکلات موجود در نشر ایران چیست؟

ابتدا باید ببینیم که مشکلات موجود در نشر ایران چیست، مشکلات نشر در ایران، امروزه در چند دسته جای می گیرد، دسته اول، کاهش کمّی انتشارات ، دسته دوم، کاهش کیفیت محتوایی انتشارات و دسته سوم که متاثر از مشکلات پیشین است، ایستایی صنعت نشر به صورت کلی است. امروزه ما شاهد این هستیم که تیراژ کتاب ها کاهش یافته است، تعداد کتابفروشی ها به مرور زمان کمتر می شود و بخش مهمی از آنها نیز به فروش آثار کمک درسی و کنکوری مشغول هستند. در سوی دیگر، محتوای انتشارات رضایت بخش نیست. هر چند بخشی از این مشکل به تنوع منابع در سطح جهانی و وجود امکان دسترسی به آنها به شیوه مختلف است. به عبارت دیگر، مخاطب امروزی صنعت نشر، مخاطب دیروزی نیست که پیرو صنعت نشر باشد، بلکه خود، به دنبال سلیقه و ذائقه خود می گردد و منابع و مطالب را به شیوه های مختلفی پیدا می کند. اما در مساله ایستایی نشر به نظر می رسد که خود ناشران به صورت کلی صنعت نشر دچار مشکل شده است. صنعت نشر هنوز تکلیف خود را با پدیده های جدید مانند خود انتشاری، نشر الکترونیکی، حق مولف در فضای جدید، مساله دسترسی و مالکیت و صدها مقوله دیگر، مشخص نکرده است. همین بلاتکلیفی، صنعت نشر ما را به سمت حالتی از رکود سوق داده است. خروج از این وضعیت، می تواند به رفع مشکلات از جنس دو دسته دیگر نیز کمک کند.

فرصت های شغلی کتابداران در حوزه های نشر را چگونه ارزیابی می کنید؟

کتابداران از قدیم با فرصت های زیادی در حوزه نشر روبرو بوده اند. منظور از کتابداران، کتابداران شاغل نیست، بلکه متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی اعم از دانشجویان و دانش آموختگان است که می توانند وارد عرصه نشر به عنوان یک فرصت شغلی شوند. اولین فرصت، راه اندازی بنگاه های نشر است. متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی با مقوله کتاب و کتابخوانی و کتابخانه ها و مدیریت محتوا آشنایی تخصص دارند. همین آشنایی می تواند به آنها کمک کند که نشر موفقی را به راه بیاندازند. در کنار این فرصت، فرصت های خردتری هم وجود دارد مانند نمایه سازی، چکیده نویسی، نظارت کیفی، بازاریابی، مشاوره تخصصی، امور فنی و غیره که دانش آموختگان و دانشجویان علم اطلاعات و دانش شناسی به راحتی می توانند از عهده آنها بر بیایند.

اما نکته بسیار مهم این است که تاکنون، متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی به این عرصه ورود جدی نداشته اند و کسانی هم که ورود یافته اند، بیشتر به نشر در حوزه تخصصی علم اطلاعات و دانش شناسی بسنده کرده اند و بسیار اندک و نادر هستند کسانی که از حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی به حوزه نشر ورود عمومی کرده و دستاورد جدی داشته باشند.

به نظر شما کتابداران چه ارزش های افزوده ای برای ورود به عرصه نشر دارند و به طور خاص در کدام مشاغل نشر می توانند وارد شوند؟

متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی قاعدتاً مخاطب شناس هستند، منبع شناس هستند، با عرصه پاسخگویی به پرسش های مرجع آشنایی دارند، روش های بازنمایی اطلاعات و بازاریابی اطلاعات را می دانند و از سوی دیگر، به صورت مستقیم با مفاهیم مرتبط با کتاب، نشر و بازار نشر در ارتباط هستند. همین آگاهی ها باعث می شود که در صورت استفاده از این توانمندی ها، ضریب موفقیت بنگاه های نشر ارتقا پیدا کند. وجود شبکه های وسیع مرتبط با کتابخوانان و مخاطبان کتابخانه ها از جمله کتابخانه های عمومی که در کل کشور گسترش یافته اند، امکان ایجاد ارتباط بین منابع منتشر شده با استفاده کنندگان را افزایش می دهد. همه اینها موجب شکل گیری ارزش افزوده به لحاظ محتوایی، شکلی، بازگشت سرمایه و اثربخشی در حوزه نشر می شود. البته همه اینها زمانی اتفاق می افتد که متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی با مسلح کردن خود به علم روز صنعت نشر وارد عرصه نشر شوند. در غیر این صورت ممکن است به زودی شکست خورده و بدون دستاوردی این عرصه را ترک کنند.

آموزش نشر به کتابداران با توجه به فرصت های شغلی احتمالی چه کم و کاستی هایی دارد؟

آموزش نشر از قدیم به عنوان یک رسته فرعی در علم اطلاعات و دانش شناسی مورد توجه بوده است. به عنوان نمونه هیچ موقع جز در مواردی مانند واحدهای علمی – کاربردی رشته یا گرایشی مستقل برای آموزش نشر در بدنه علم اطلاعات و دانش شناسی شکل نگرفته است. این در حالی است که بیشترین پتانسیل برای راه اندازی چنین رشته و گرایش هایی در مجموعه علم اطلاعات و دانش شناسی وجود داشته و دارد. اما همیشه توجه به نشر به عنوان یک درس یا به عنوان بخشی از درس های مختلف محدود شده است. چنین نگاهی موجب شده است که دانش آموختگان علم اطلاعات و دانش شناسی از یک سو، با کاستی های تخصصی و دانشی در این زمینه روبرو باشند. از سوی دیگر، با فرصت های موجود در این زمینه آگاهی کمتری داشته باشند. رابطه بین علم اطلاعات و دانش شناسی با حوزه نشر در عرصه رسمی حداقل به لحاظ آموزش دانشگاهی یک رابطه ناتَنی بوده است. امیدواریم این رابطه به رابطه جدی تر و حساب شده تری ارتقا پیدا کند.

ارزیابی شما از کم و کیف نشر کتاب های کتابداری در ایران چیست؟

کتاب های حوزه کتابداری، علم اطلاعات و دانش شناسی به لحاظ کمیت و کیفیت با توجه به گستره آنها در مقایسه با رشته های دیگر قابل تحسین است. البته این امر را باید نتیجه حضور چندین ساله ناشرین تخصصی در این رشته و تلاش های دانشمندان رشته برای تولید و انتشار آثار متعدد دانست. لذا به لحاظ کمّی جز در عرصه موضوعات جدید که به مرور در سال های اخیر به سرفصل های درسی راه یافته اند، وضعیت رضایت بخش است و لازم است که تلاش های بیشتری برای روزآمدسازی محتواهای موجود و انتشار آثار فاخر در عرصه موضوعات جدید انجام شود. اما در حوزه کیفی به نظر می رسد، آثار نیازمند ارتقای جدی هستند. انتشار بدون داوری جدی و عدم توجه به سابقه و توانمندی نویسندگان موجب شده است که کتاب ها به گردآوری گرایش بیشتری داشته باشد. این امر در درازمدت آسیب جدی به وجهه نشر در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی خواهد زد. یکی از مهم ترین نکته هایی که در این حوزه باید رعایت شود، توجه جدی به داوری قبل از انتشار و نقد و بررسی بعد از انتشار است. آثار نباید بعد از انتشار از تیغ نقد های جدی و البته سازنده در امان باشند. نبود داوری جدی و نقد سازنده موجب شده است که کیفیت آثار همزمان و پابه پای کمّیت آنها رشد نکند.

نظرتان درباره کتابسازی و مقاله سازی و دلایل افزایش آن در سال های اخیر چیست؟ راه های مقابله با آن را چه می دانید؟

کتابسازی و مقاله سازی یک واژه مبهمی است. اما چنانچه مراد از این واژه انتشار بدون پشتوانه علمی و تولید محتوای بی کیفیت باشد، به نظر می رسد در درجه اول باید از داوری جمعی مخاطبان کمک گرفته شود تا این حوزه سامان جدی پیدا کند. نویسنده چنانچه احساس بکند که انتشار یک کتاب بی کیفیت بیش از آن که به او کمک کند به حیثیت حرفه ای او آسیب خواهد زد، دست به این کار نخواهد زد یا حداقل، در گردآوری و انتشار کتاب احتیاط به خرج خواهد داد. ولی آنچه که به ناشرین مربوط می شود باید اعتبار خود را بر انتشار آثار بی کیفیت و دستاورد مالی کوتاه مدت مقدم بدانند. این امر نیز در گروه حساسیت جامعه مخاطبان و خوانندگان به کیفی آثار است. آثار حاصل از کتابسازی یا مقاله سازی چنانچه در سمت ناشر به فروش نروند، قاعدتاً، ناشر را به عدم تکرار چنین اقدامی در آینده وادار خواهد کرد. ناشران چنانچه بعد از انتشار کتب بی کیفیت در معرض انتقاد جامعه خوانندگان و مجامع حرفه ای مانند انجمن های علمی قرار بگیرند، در انتشار آثار دقت بیشتری خواهند کرد.

لذا به نظر من، راه حل مقابله با کتابسازی در مراجعه به تهدید و ممنوع کردن نویسندگان نیست، بلکه در دست جامعه خوانندگان و اعضای مجامع حرفه ای است.

پژوهش های مرتبط با نشر و کتابداری در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

پژوهش های مرتبط با نشر در بین مجموعه پژوهش های مربوط به حوزه های مختلف علم اطلاعات و دانش شناسی بسیار ناچیز است. مقالات بسیار کمی در حوزه نشر منتشر می شود، پایان نامه ها و تحقیقات کمتری نسبت به سایر حوزه ها در این عرصه انجام می شود. به نظر می رسد، ریشه این کاستی در کم توجهی به عرصه نشر در برنامه های آموزشی است. از همانجاست که دانشجویان کمتری به سمت مطالعه در حوزه نشر روی می آورند و در نتیجه انتشارات کمتری هم منتشر می شود. البته ماهیت نشر یک ماهیت چندبُعدی است باید بخش قابل توجهی از انتشارت مرتبط با نشر را در خارج از حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی نیز جستجو کرد. حوزه هایی مانند اقتصاد نشر حوزه هایی هستند که به شدت ماهیت میان رشته ای دارند. مقوله هایی مانند نشر الکترونیکی، حق مولف و غیره نیز چنین ماهیتی دارند.

به نظر شما انجمن های علمی تخصصی به طور خاص انجمن علم اطلاعات و دانش شناسی در چه مواردی و چگونه می توانند در کاهش برخی از مشکلات و بحران های موجود در حوزه نشر کتاب نقشی موثر ایفا کنند؟

انجمن های علمی بازوهای علمی تمام ارکان اجرایی از جمله نشر هستند. انجمن های علمی می توانند نسبت به رعایت استانداردهای کمی و کیفی نشر در حوزه های تخصص حساسیت داشته باشند. آثار منتشر شده را مورد داوری و نقد قرار دهند. از نویسندگان و ناشران برتر تقدیر کنند. مقوله های نشر را در قالب کارگاه های مختلف آموزشی و دوره های کوتاه مدت آموزش دهند. کارهایی که انجمن های تخصصی از جمله انجمن علم اطلاعات و دانش شناسی می توانند در عرصه نشر انجام دهند بسیار وسیع و در صورت توجه جدی، اثربخش هستند.

انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی چگونه می تواند در زمینه پرسش بالا نقشی موثر ایفا کند؟

انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی (www.ipla.ir) با هدف ارتقای کتابخانه های عمومی تشکیل شده است. وظیفه ذاتی این انجمن با حوزه نشر عجین شده است. کتابخانه های عمومی بیشتر از هر شرکت و بنگاه دیگری در کشور شعبه دارند و هزاران کتابخانه عمومی کوچک و بزرگ در زیرمجموعه سازمان ها و نهادهای مختلف می توانند در سه عرصه به حوزه نشر کمک کنند: اولین عرصه، خرید آثار با کیفیت و عرضه آنها به کاربران خود در سطحی وسیع است که موجبات رشد صنعت نشر و ارتقای سطح مطالعه را فراهم می آورند. دومین، عرصه، اخذ بازخورد خوانندگان و انتقال آن به ناشران باهدف ارتقای کیفیت انتشارات است. حتی خود ناشران ممکن است با خوانندگان آثار خود ارتباط مستقیم نداشته باشند، اما کتابخانه های عمومی با خوانندگان آثار ناشران مختلف ارتباط مستقیم دارند و می توانند پلی بین خوانندگان، ناشران و نویسندگان باشند و حتی از نویسندگان جهت حضور در کتابخانه ها دعوت کنند و ارتباط مستقیمی بین نویسنده و خواننده ایجاد کنند. سومین عرصه، کمک به نقد آثار علمی است. برگزاری جلسات مداوم نقد و بررسی در کتابخانه های عمومی در نهایت به پالایش صنعت نشر و شناسایی سره از ناسره می شود. لذا انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی علاوه بر آمادگی برای ورود به آموزش نشر، توسعه و پایش استانداردهای حوزه نشر می تواند پلی بین ناشران، نویسندگان، خوانندگان و کتابخانه های عمومی در سرتاسر کشور باشند. این فرصت بی نظیری است که در نهایت به توسعه کمی و کیفی صنعت نشر در کشور از جمله در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی کمک خواهد کرد.