دکتر مجید نبوی، عضو هیأت علمی بخش علم اطلاعات و دانش­ شناسی دانشگاه شیراز

این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

مقدمه

با گسترش نفوذ وب و فناوری­های اطلاعاتی در قلمرو علم اطلاعات و دانش ­شناسی، گرایش­ها و زمینه­ های کاری گوناگونی برای کتابداران و اطلاع ­رسانان پدید می­ آیند. برای نمونه ظهور منابع اطلاعاتی الکترونیک و به ویژه وبی باعث شده است تا کتابدارانی که در گذشته از این رشته فارغ التحصیل شده ­اند برای تداوم کارایی و اثربخشی خود در محیط کاری جدید، سعی در یادگیری نحوۀ جستجو، سازماندهی، و استفاده از این منابع اطلاعاتی نوظهور داشته باشند.

مرور آگهی­ های استخدام و همچنین پژوهش­های منتشر شده در حیطۀ توانمندی­های مورد نیازکتابداران در عصر جدید نشان می­دهد که یکی از این توانمندی­ها، کتابدار داده­های پژوهشی است. جستجوی متون و منابع منتشر شده در زمینۀ کتابدار داده­های پژوهشی به زبان فارسی نشان می­دهد که در زمان نگارش این نوشته، اطلاعات بسیار کمی در دسترس است. بنابراین نوشتار حاضر بر آن است که به معرفی این حوزۀ کاری و مطالعاتی نوظهور در قلمرو علم اطلاعات و دانش ­شناسی بپردازد. در این راستا پس از شرح چیستی داده­ های پژوهشی و لزوم اشتراک آن، برخی از تعاریف موجود برای کتابدار داده و همچنین دو پژوهش در زمینۀ مهارت­های مورد نیاز کتابداران برای تصدی شغل کتابدار داده ارائه خواهند شد. در نهایت با در نظر داشتن وضعیت کشور در زمینۀ اطلاعات پژوهشی، مطالب ارائه شده جمع­بندی شده است.

داده­ و انواع آن

دو نوع رویکرد می­توان به مفهوم داده داشت و داده را از دو منظر معناشناختی و استفاده ­پذیری تعریف نمود. اغلب تعاریف ارائه شده برای داده در متون علمی رویکردی معناشناختی به داده دارند. به عبارت دیگر داده را رشته­ای از اعداد و/ یا حروف می­دانند که به خودی خود فاقد معناست. با این تعریف اعداد ذخیره شده در یک فایل «اکسل»[1] یا مصاحبۀ پیاده شده در قالب یک فایل «ورد»[2] داده هستند. این رویکرد بیشتر رویکرد متخصصان و پژوهشگران رشته­های گوناگون علمی به داده است. از سوی دیگر دیدگاه استفاده­پذیری را می­توان برای تعریف داده در نظر گرفت و به موجب آن گفت که تمامی منابع اطلاعاتی موجود در یک کتابخانه یا یک سامانۀ اطلاعاتی بدون وجود یک نظام سازماندهی دانش استفاده­پذیر نخواهد بود و به عبارت دیگر حکم داده را خواهند داشت. روش­های مرسوم در سازماندهی علم اطلاعات و دانش­شناسی مانند سازماندهی توصیفی، تحلیلی، نمایه­سازی و فراداده­ها شرایطی را فراهم می­نمایند که به موجب آن منابع اطلاعاتی استفاده­پذیر شده و نقش و جایگاه خود را در فرایند اطلاع­رسانی بازی می­کنند. آنچه در ساحت کتابداری داده با آن مواجه هستیم رویکرد اول به داده یعنی رشته­ای از اعداد و/ یا حروف و جملات هستند که در جریان پژوهش­های علمی تولید می­شوند.

داده­ها انواع گوناگون دارند و در منابع گوناگون با رویکردهای متفاوتی دسته­بندی شده­اند. برخی از مهم­ترین انواع دسته­بندی داده­ها عبارتند از (جانسون[3]، 2018: 10-14؛ رایس و سوتال[4]، 2016(:

• داده­های کمی در مقابل داده­های کیفی: داده­های کمی بیشتر به صورت اعداد و در قالب نرم­افزارهای آماری مانند «اکسل» یا «اس.پی.اس.اس»[5] هستند.
• داده­های اولیه در مقابل داده­های ثانویه: داده­های اولیه داده­هایی هستند که خود پژوهشگران به صورت مستقیم و در جریان انجام پژوهش تولید می­نمایند. داده­های ثانویه نیز داده­هایی هستند که خود پژوهشگر آن­ها را تولید نکرده بلکه از حاصل کار پژوهشگران دیگر گردآوری می­نماید. برای نمونه ممکن است پژوهشگری بخشی از داده­های در پیوند با سرشماری که مرکز آمار تهیه کرده است را مورد استفاده قرار دهد.
• داده­های تهیه شده در محیط آزمایشی (کنترل شده) در مقابل داده­های تهیه شده در محیط طبیعی (غیرکنترل شده): یکی از وجوه تمایز پژوهش­ها میزان کنترل پژوهشگر بر روی متغیرهای مورد پژوهش است. بسیاری از پژوهش­ها که بیشتر با نام تجربی یا نیمه تجربی شناخته می­شوند در محیط­های کنترل شده انجام و داده­های خود را تولید می­نمایند. در مقابل برخی از پژوهش­ها که بیشتر در زمینه­های علوم انسانی و اجتماعی انجام می­شوند در محیط­های کنترل شده انجام می­گیرند.
• داده­های تولید شده توسط انسان در مقابل داده­های تولید شده توسط کامپیوتر: برخی از پژوهش­ها وجود دارند که داده­های آن­ها را کامپیوتر از طریق تحلیل­هایی که بر روی آزمودنی انجام می­دهد تولید می­کند بنابراین می­توان گفت که این داده­ها کامپیوتری هستند. در مقابل داده­های کامپیوتری نیز داده­هایی هستند که توسط خود پژوهشگر و به واسطۀ ابزارهای گردآوری داده­ها تولید می­شوند.
• داده­های متنی در مقابل داده­های چند رسانه­ای: همان­گونه که پیشتر در مورد داده­های کمی یا کیفی شرح داده شد، داده­ها ممکن است در قالب اعداد و/ یا حروف باشند. در مقابل این نوع داده­ها برخی از داده­ها نیز ممکن است به صورت چند رسانه­ای و در قالب عکس، صوت یا فیلم باشند.

لزوم اشتراک داده­های پژوهشی

چرایی اشتراک داده­های حاصل از پژوهش ممکن است برای بسیاری از پژوهشگران جای ابهام یا سئوال داشته باشد. دلایل گوناگونی را می­توان برای لزوم اشتراک داده­های حاصل از پژوهش­ها برشمرد که برخی از آن­ها به نقل از وب­گاه داده­های پژوهشی دانشگاه «هاروارد»[6] عبارت­اند از:

• شفاف سازی در پژوهش و اطمینان بخشی به دیگران در مورد پایایی یا تکرارپذیر بودن نتایج پژوهش؛
• پرهیز از دوباره­کاری در گردآوری داده­های مشابه از جوامع مطالعاتی یکسان و تسریع پژوهش­های مشابه؛
• ارتباط و همکاری پژوهشگران با به اشتراک گذاری داده­ها؛
• قابلیت ارجاع به داده­ها از طریق تخصیص کد «دی.او.آی»[7] به مجموعه­های داده­ای.

کتابدار داده­های پژوهشی

کتابدار داده­های پژوهشی حوزۀ مطالعاتی و کاری نوینی است که خاستگاه اصلی آن بیشتر کشورهای پیشرفته و ایالات متحدۀ آمریکاست. بررسی متون علمی نشان می­دهد که تعاریف گوناگونی برای کتابدار داده ارائه شده است. برخی از این تعاریف عبارت­اند از:

• کتابدار داده ابزارهای ذخیره‌سازی، بازیابی، جستجو، ثبت و دسترسی به داده‌های آزمایشگاهی را در اختیار می‌گذارد (لایسکاسکی[8]، 1997).
• کتابدار داده درگیرشدن کتابداران در پژوهش است تا سروکله زدن با منابع آثار منتشر شده (رایس و سوتال، 2016).
• کتابداری داده به نوعی تا حد زیادی شبیه کتابداری پژوهشی است. کتابدار پژوهشی به مردم کمک می کند تا اطلاعات را یافته و ارزیابی و استفاده کنند. برای کتابدار داده، اطلاعات به شکل مجموعه‌های داده‌ای هستند (جانسون، 2018).

با دقت و تعمق در این تعاریف و همچنین در کارکردهای رشتۀ علم اطلاعات و دانش­شناسی می­توان دو رویکرد به تعریف کتابدار داده­های پژوهشی داشت. رویکرد اول که به واقع تعاریف اول و سوم را در بر می­گیرد این است که کتابدار داده­های پژوهشی در واقع پیاده کردن اصول کتابداری یعنی مجموعه­سازی، سازماندهی، حفاظت، دسترس­پذیری و آموزش در مورد منابع اطلاعاتی جدید یعنی مجموعۀ داده­های پژوهشی است. روشن است با این رویکرد کتابداران باید با ویژگی­های منابع اطلاعاتی نوظهور یعنی داده­ها آشنایی کامل داشته و اصول کتابداری را با ویژگی­های این منابع اطلاعاتی متناسب نموده و تغییر دهند. برای نمونه اصول محافظت داده­ها تا حدی با اصول محافظت از اطلاعات یا منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه متفاوت است. رویکرد دوم که بیشتر از تعریف دوم بر می­آید این است که کتابدار داده­های پژوهشی به نوعی دستیار پژوهشگران است. کسی که دستیار پژوهش می­شود باید خود با اصول روش پژوهش و همچنین تحلیل داده­های پژوهشی آشنایی کامل داشته باشد. از این رو همانگونه که در بخش­های آتی خواهیم دید یکی از مهارت­هایی که برای کتابدار داده­های پژوهشی ذکر می­شود آشنایی با نرم­افزارهای تحلیل داده­هاست.

مهارت­های مورد نیاز کتابداران داده

مرور آگهی­های استخدام که در واقع بازنمایندۀ انتظار کارفرمایان است و نشان دهندۀ انتظارات جامعه از شاغلان به عنوان کتابدار داده است. در این زمینه در این بخش از این نوشتار، یافته­های پژوهشی که در این زمینه توسط خان و دو[9] (2018) انجام شده است مورد اشاره قرار می­گیرد. نخستین یافتۀ این پژوهش عناوینی است که برای این شغل در آگهی­های استخدام ذکر شده است. این عناوین در شکل 1 نشان داده شده است.کتابدار خدمات داده عنوانی است که بیشتر آگهی­های استخدام برای شغل کتابدار داده برگزیده­اند. پس از این عنوان کتابدار مدیر داده­های پژوهشی بیشترین استفاده را داشته است.

شکل 1: عناوین به کار رفته برای شغل کتابدار داده در آگهی­های استخدام (خان و دو، 2018)

مهارت­های مورد اشاره در آگهی­های استخدام برای شغل کتابدار داده دو دسته مهارت­های لازم و مهارت­های سودمند هستند که در جدول 1 مهارت­های لازم نشان داده شده است.

جدول 1: مهارت­های لازم برای تصدی شغل کتابدار داده (خان و دو، 2018)

فدرر[13](2018) در پژوهش خود به بررسی مهارت­های مورد نیاز کتابداران داده از نقطه نظر کتابدارانی که با این عنوان مشغول به کار هستند، پرداخته است. نتایج این پژوهش که با رویکردی کیفی انجام شده است، مهارت­های مورد نیاز را در دسته­های زیر ارائه نموده است:

• مهارت­های مدیریت داده (رویکرد مدیریتی): کتابداران داده­های پژوهشی باید با مفاهیم مدیریت داده آشنایی کامل داشته باشند.
• مهارت­های مدیریت داده (رویکرد پشتیبانی): این دسته از مهارت­ها به توانایی­هایی کتابداران داده در پشتیبانی از پژوهشگران در زمینه­های در پیوند با داده­های پژوهشی اشاره دارد.
• مهارت­های فناورانه: کتابداران داده­های پژوهشی باید توانایی کار با نرم­افزارهای گوناگون تحلیل داده­ها را داشته باشند.
• مهارت­های ارزیابانه و سنجشی: کتابدار داده باید توانایی انجام مطالعات سنجشی مانند نیاز اطلاعاتی یا ارزیابانه را داشته باشد.
• کتابدار داده­های پژوهشی باید توانایی تدریس و مشاوره داشته باشد.
• توانایی­های کتابخانه­ای: کتابداران داده­های پژوهشی باید توانایی­های در پیوند با کتابخانه مانند جستجوی منابع، چگونگی استناد و سبک­های استنادی، حق مؤلف را داشته باشند.
• کتابدار داده­های پژوهشی باید بتواند به بخش­های درون یا خارج سازمان خدمات فرانهادی ارائه و با مهارت­های شبکه­سازی و استفاده از رسانه­های اجتماعی را داشته باشد.
• مشارکت­های حرفه­ای: کتابدار داده­های پژوهشی باید به آموزش ضمن خدمت توجه داشته و بتواند با پژوهشگران در اموری چون نوشتن مقاله همکاری نماید.
• کتابدار داده­های پژوهشی باید برخی ویژگی­های شخصی متناسب با این کار مانند کارتیمی، مهارت ارائۀ خدمت به مشتریان، مهارت تدریس و مهارت ارائه و ارتباطات شفاهی را داشته باشد.
• کتابدار داده­های پژوهشی باید آموزش­های لازم را در زمینه­های موضوعی تخصصی و همچنین علم اطلاعات در مقاطع بالا دیده باشد.

نتیجه­گیری

نقش کتابخانه­ها روز به روز در فرایند پژوهشی پر رنگ­تر می­شود. کتابداران مثل گذشته دیگر تنها با اطلاعات منتشر شده سرکار ندارند و تنها مسئول پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران نیستند، بلکه امروزه آنان در فرایند پژوهش و پژوهشگری نقش مهمی بازی می­کنند. به بیان دیگر در گذشته کتابداران با آخرین حلقه از فرایند پژوهش یعنی منابع منتشر شدۀ پژوهشی سروکار داشتند، ولی امروزه از لحظات آغازین یک پژوهش علمی در کنار پژوهشگران بوده و نقش حمایتی خود را ایفا می­نمایند. در این راستا نقش کتابدار داده­های پژوهشی در برخی از کتابخانه­ها برای کتابداران تعریف شده است. از کتابداران داده­های پژوهشی انتظار می­رود که در برخی موارد خود در کسوت یک پژوهشگر ظاهر شده و دستیار پژوهشگران باشند. روشن است کتابداری که بخواهد در این نقش باشد باید با روش­های پژوهش و تحلیل داده­های پژوهشی آشنایی کامل داشته باشد.

باید به این نکته توجه داشت که شکل­گیری چنین ردیف شغلی در کتابخانه­ها مستلزم وجود زیرساخت­ها و بسترهای لازم است. آنچه به نظر می­رسد این است که اساسی­ترین شرط برای پژوهشی شدن کتابخانه­ها، شکل­گیری فرهنگ به اشتراک گذاشتن داده­ها در دانشگاه­ها و مراکز پژوهشی است. کتابداران و کتابخانه­ها باید تا جایی که می­توانند مدیران دانشگاه­ها و سازمان­های متبوع خود را قانع نمایند تا سازوکارهای اشتراک داده­های پژوهشی را در سازمان تصویب و به اجرا بگذارند. بررسی متون منتشر شده در زمینۀ کتابداری داده­های پژوهشی نشان می­دهد که این کارکرد برای کتابداران بیشتر در کشورهای پیشرفته مانند ایالات متحدۀ آمریکا تعریف شده است. گروه­های علم اطلاعات و دانش­شناسی در ایران نیز باید طوری برنامه­ریزی نمایند که تا حد امکان مهارت­های مورد نیاز کتابدار داده را در دانشجویان ایجاد نموده و آنان را برای آینده­ای نزدیک جهت کار به­عنوان کتابدار داده در کتابخانه­های پژوهش محور کشور آماده نمایند.

منابع و ماخذ

Federer,L. (2018). Defining data librarianship: a survey of competencies, skills, and training. Journal of medical library association, 106 (3), pp: 294-303.

Johnson, E.o. (2019). Working as a data librarian. Colorado: libraries unlimited.

Khan, H.R., Du, Y. (2018). What is data librarian?: a content analysis of job advertisements for data librarians in the United States academic libraries.

Liscouski, J. (1997). 2. The Data Librarian: introducing the Data Librarian. Journal of Analytical Methods in Chemistry, 19(6), 199-204.

Rice, R., Southall, J. (2016). The data librarian’s handbook. London: facet publishing.

 

---

_{[1]- Excel}

_{[2] -Word}

_{[3]- Johnson}

_{[4]- Rice and Southall}

_{[5]- SPSS}

_{[6]- Harvard University (http://projects.iq.harvard.edu/odap/benefits-sharing-data)}

_{[7]- DOI}

_{[8]- Liscouski}

_{[9]- Khan and Du}

_{[10]- R, SPSS, Stata, SAS, Python, NVivo}

_{[11]- outreach}

_{[12]- Data visualization}

_{[13]- Federer}