فناوری‌های نوظهور و نیاز به تحول در خدمات کتابخانه‌ها

مهدی علیپور حافظی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی

مقدمه

امروزه فناوری‌ها بخش بزرگی از زندگی فردی و اجتماعی ما را به خود درگیر کرده‌اند. هر طرف را که می‌نگیریم آثاری از وجود از آن را در زندگی مشاهده می‌کنیم. چک کردن شبکه‌های اجتماعی در هر لحظه از روز دیگر، تبدیل به عادت شده و دوری از ابزارهای هوشمند متصل به شبکه، استرس‌زا شده است، گویی قطعه‌ای از وجودمان گم شده است. در گردهم‌آیی‌های خانوادگی و دوستان تمایل به هم‌صحبتی با دیگران کم‌تر شده و همه سرشان در گوشی تلفن همراه و مرور شبکه‌های اجتماعی است. همه‌گیری ویروس کوید 19 نیز مزید بر علت شده تا حتی در خانواده خود نیز کمتر به یکدیگر توجه داریم. به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین عواقب فناوری‌ها و لبه دوم بهره‌گیری از فناوری‌های نوظهور دور کردن افراد از یکدیگر و توجه کردن به همه چیز غیر از آنی است که باید باشد.

از طرفی نیز فنآوری‌های نوظهور باعث شده‌اند افراد در لحظه با جدیدترین اخبار در گوشه و کنار جهان آشنا شوند، بتوانند به سادگی با هر کسی در هر کجای این عالم بدون توجه به مرزهای مکانی و زمانی ارتباط برقرار کنند، در لحظه هر آن‌چه که می‌خواهند سفارش دهند، هر آن‌چه که می‌خواهند بفروشند، امور بانکی و مالی خودشان را در هر لحظه از شبانه روز انجام دهند، شبکه‌های اطلاعاتی مختلف را که زمانی نه چندان دور حتی فکرش را هم نمی‌شد کرد، در لحظه رصد کرده و مطالعه کرد، تصاویر زنده و لحظه‌ای از فضاپیما در کره مریخ دریافت و پخش کرد، و و و. امروزه به کمک فناوری‌های نوظهور، هر ابزاری هوشمند شده است مانند یخچال هوشمند، تلویزیون هوشمند، ماشین هوشمند و غیره. همین تحولات در زندگی سبب شده‌اند تا تسهیلات زندگی بیشتر شده و به سمت زندگی لوکس و مصرف گرایی هر چه بیشتر با سرعت بیشتری حرکت کنیم. امروزه این تحولات و تغییرات به قدری سرعت یافته‌اند که همین چند سال پیش هم نمی‌توانستیم فکرش را بکنیم که چگونه زندگی می‌کردیم و الان چگونه. خاطرم هست دوست و همکار گرانقدر آقای دکتر کوشا همین چند سال پیش، یکی دو سال پس از فارغ‌التحصیلی از دوره دکتری خود می‌گفتند که من هر موقع مطلبی را می‌خواهم بخوانم ابتدا آن را پرینت می‌کنم و سپس مطالعه می‌کنم. جای دوری نروم، خود من همین چند سال پیش (حدود یک دهه قبل) همین رفتار را تجربه می‌کردم و حتی نوشته‌هایم را ابتدا بر روی کاغذ می‌نگاشتم و سپس در کامیپوتر تایپ می‌کردم. در صورتی که امروزه حتی فکر چنین کارهایی را هم نمی‌کنیم و به صورت خودکار از سیستم برای این منظور به‌جای بهره‌گیری از رسانه‌ای واسط، استفاده می‌کنیم.

در حوزه علوم اطلاعات و مدیریت اطلاعات که با محتوا سروکار دارد، نیز مانند سایر حوزه‌ها شاهد اثرگذاری فراوان فناوری‌های نوظهور در کل زنجیره تولید، توزیع، اشاعه، سازماندهی، مدیریت و مصرف، هستیم. هر کجای این زنجیره را می‌بینم آثاری از فناوری‌های نوظهور را شاهد هستیم. حال وقتی اثرگذاری مثبت و منفی فناوری‌های نوظهور را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم این فنآوری‌ها، چه خوب و چه بد، باعث ایجاد تغییرات فاحشی در رفتار ما به عنوان مصرف کنندگان این فناوری‌ها شده است. در یادداشت حاضر تلاش شده است با تمرکز بر حوزه کتابخانه‌ها و سامانه‌های اطلاعاتی بر اثر گذاری فناوری‌های نوظهور در خدمات این سامانه‌ها بپردازیم، تا با توجه به این تحولات، بتوانیم تحولاتی را در خدمات متناسب نیازهای اطلاعاتی و رفتار مشتریان ایجاد کنیم.

فناوری‌های اطلاعاتی نوظهور و آثار آنها بر رفتار مصرف‌کنندگان اطلاعات

فناوری‌های اطلاعاتی نوظهور در همه عرصه‌های فعالیت کتابخانه‌ها اثرگذار شده‌اند. تحولات متعدد شکل گرفته در تمام عرصه‌های فعالیت کتابخانه‌ها از شناسایی و تأمین منابع گرفته تا سازماندهی، مدیریت و توزیع و دسترس‌پذیری منابع و خدمات مرتبط با آنها، خود نمودی بر اثرگذاری فناوری‌های اطلاعاتی در کتابخانه‌ها هستند. یک ویژگی بسیار مهم در فنآوری‌های نوظهور عمومی بودن آنها است. به بیانی دیگر فناوری‌های نوظهور اطلاعاتی برای یک محیط یا خدمت خاص ایجاد نمی‌شوند، بلکه کارکردهای متعددی برای آنها وجود دارد و هر حوزه‌ای به فراخور نیاز و هدف خود می‌تواند از آنها بهره بگیرد. به عنوان مثال فناوری‌هایی نظر رایانش ابری، اینترنت اشیاء، شبکه‌های اجتماعی، هشتگ‌سازی و غیره همه کاربردهایی عمومی دارند و کسب و کارهای مختلف به فراخور نیازشان می‌توانند از این فناوری‌ها در حوزه کاری خود بهره بگیرند.

با توجه به عمومیت این فناوری‌های اطلاعاتی، و بهره‌گیری از آنها در عرصه‌های مختلف، افراد از این فناوری‌ها و استفاده از آنها آگاهی پیدا می‌کنند و از آنها بهره می‌گیرند. از این رو، به فراخور استفاده و عمومیت آنها، خواه ناخواه این فناوری‌ها بر رفتار و عملکرد آنها اثرگذار هستند. از این رو است که شاهد هستیم از منظر حوزه‌های علم اطلاعات، افراد دارای رفتاری سطحی نگر شده‌اند و تنها به خواندن متن‌های چند جمله‌ای و کوتاه و یا ویدئوهای چند دقیقه‌ای و کوتاه بسنده می‌کنند و کمتر به سمت مطالعه متون و ویدئوهای بلند و کامل تمایل نشان می‌دهند. از طرفی نیز به عنوان مثال اگر در دریافت محتوا یا خدمتی، وقفه یا مشکلی پیش بیاید، به سادگی از آن عبور کرده و به امور دیگر می‌پردازند و یا به سامانه‌های دیگر برای دریافت آن محتوا مراجعه می‌کنند. در حقیقت تنوع سامانه‌ها در ارائه محتوا و خدمات فشرده امروزه به حدی وسعت یافته‌اند که به سادگی در دسترس هستند و افراد در شرایط مختلف، حتی در صورتی که از کیفیت محتوایی کمتری برخوردار باشند و یا حتی به صحت و اعتبار آنها اگر اعتماد هم نداشته باشند، به سمت بهره‌گیری از آنها تمایل پیدا می‌کنند. از این رو اگر بخواهیم جمع‌بندی کوتاهی از تحول در رفتار مصرف کنندگان اطلاعاتی داشته باشیم می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

-        تمایل به بهره‌گیری از محتواهای کوتاه و به ندرت مراجعه به منابع اطلاعاتی

-        عدم وابستگی به درگاهی مشخص برای دریافت محتوا

-        توجه محدود به موضوع اعتبار محتوا در دریافت، استفاده و حتی اشاعه آن

-        بهره‌گیری از مراجع اطلاعاتی دردسترس، بدون توجه به اعتبار منبع

-        بهره‌گیری از منابع دیجیتالی، و مراجعه بسیار محدود به منابع آنالوگ

-        علاقه‌مند به دسترسی به محتواها در ابزارهای هوشمند همراه، به شرطی که نیاز به نصب آنها در قالب اپلیکیشن نباشد

در این زمینه ویژگی‌های دیگری هم هستند که به دلیل برخورداری از اهمیت کمتر و مجال محدودی که در این یادداشت است به آنها اشاره نشده است. توجه به این ویژگی‌های مهم به نظرم می‌تواند نشانه‌هایی را برای ما عیان کند تا در ارائه خدمات کتابخانه‌ای به افراد، توجه جدی به آنها داشته باشیم.

ویژگی‌های خدمات کتابخانه‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوظهور

کتابخانه‌ها به عنوان سازمان‌هایی خدمت محور، یکی از کسب و کارهایی هستند که بیشترین بهره را از فناوری‌های نوظهور در حوزه اطلاعات و محتوا می‌برند. از این رو، تمام تلاش‌شان بر این است تا با شناسایی و بهره‌گیری از فناوری‌های اطلاعاتی نوظهور، بتوانند خدمات اطلاعاتی متناسب با نیازها و خواسته‌های کاربران‌شان ارائه دهند. همان‌گونه که پیشتر نیز ذکر شد، این فناوری‌ها برای کتابخانه‌ها یا هیچ کسب و کار دیگری ایجاد نمی‌شوند و هر کسب و کاری بنا به نیاز و هدفی که دارد از آنها در راستای فعالیت‌های خود بهره می‌گیرد. بنا براین، کتابخانه‌ها باید با هوشمندی و با توجه به اهداف خود باید ابزارهای فناورانه را شناسایی و استفاده کنند. نکته بسیار مهم در زمینه بهره‌گیری از ابزارهای فناورانه در کتابخانه‌ها توجه به قوانین و امنیت اطلاعات در این ابزارها است. دو حوزه مذکور، دو حوزه بسیار مهم در کاربرد ابزارهای فناورانه توسط کتابخانه‌ها هستند. زیرا، بودجه کتابخانه‌ها از بودجه عمومی کشور تأمین می‌شود و باید در بهره‌گیری از ابزارهای فناورانه به موضوع امنیت محتواها و حفاظت از آنها توجه کرد. به عنوان نمونه در بهره‌گیری از رایانش ابری و استفاده از فضاهای ابری خصوصی یا عمومی در وب باید به امنیت آنها و نیز مدیریت و کنترل بر داده‌ها در این بسترها توجه داشت. از طرفی نیز باید دید که انتقال داده‌ها و محتواها در این بسترها با موانع قانونی مواجه نباشد تا بعدها اگر مسأله‌ای پیش بیاید، بتوان با آن مقابله کرد و مسأله را حل کرد.

کتابخانه‌ها در کل متکی بر چهار عنصر محتوا، نرم‌افزار، کتابدار و کاربر استوار هستند. از این رو، باید خدمات خود را با تکیه بر این چهار عنصر برنامه‌ریزی، طراحی و ارائه کنند. لذا، از منظر محتوا باید تکیه کتابخانه‌ها بر اطلاعات به‌جای منابع اطلاعاتی باشد و امکان بازیابی و دسترس‌پذیر ساختن محتوا را داشته باشد. در این راستا، باید تلاش بر تبدیل منابع اطلاعاتی به اطلاعات و بازیابی آنها باشد. از این منظر، باید رویکرد دسترسی را بر مالکیت بر منابع اطلاعاتی ترجیح داده و تلاش کند تا دسترسی به منابع اطلاعاتی اشتراکی را برای کاربران فراهم کند. همچنین، باید امکان مطالعه و استفاده از محتواهای اطلاعاتی با قابلیت‌های مناسب برای مطالعه آنلاین، به‌جای دانلود محتواها و منابع اطلاعاتی را فراهم کرده و توجه ویژه‌ای بر مراعات حقوق مؤلف داشته باشد.

نرم‌افزار در کتابخانه‌های دیجیتالی باید با تکیه بر فناوری‌های جدید، امکان مدیریت محتوا، کاربران و خدمات را داشته باشد. از این رو معماری نرم‌افزار باید قابلیت ماژولاریتی و مدیریت محتوا و خدمات را با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین داشته باشد. ویژگی مهم دیگر نرم‌افزار، یکپارچگی و امکان مبادله اطلاعات با سایر نرم‌افزارها و پایگاه‌های اطلاعاتی کتابخانه‌ای و غیرکتابخانه‌ای را داشته باشد تا کتابخانه بتواند خدمات یکپارچه کتابخانه‌ای را به کاربران ارائه داده و شبکه‌ای یکپارچه از خدمات کتابخانه‌ای را برای کاربران فراهم کند. نکته دیگر در حوزه نرم‌افزار ثبت لاگ‌های فعالیت کاربران و ارائه تحلیل‌های مناسب از داده‌های ثبت شده برای ارائه خدمات بهینه و شخصی شده به کاربران است. استاندارد بودن نرم‌افزار و بهره‌گیری از استانداردهای جدید در حوزه‌های مختلف برای ارائه خدمات، یکی دیگر از قابلیت‌های مهم در نرم‌افزار است.

عنصر بعدی در کتابخانه‌ها، کتابداران هستند. کتابداران باید هوشمندی لازم برای شناسایی فناوری‌های جدید و بهره‌گیری از آنها در راستای اهداف کتابخانه داشته باشند. از آنجایی که ابزارهای فناورانه مختص کتابخانه‌ها نیستند، کتابداران باید هوشمندی لازم برای شناسایی این ابزارها و بهره‌گیری از آنها در راستای اهداف کتابخانه‌ها و شخصی‌سازی آنها را داشته باشند. علاوه بر این، کتابداران باید همواره از قابلیت‌های لازم برای کار با نرم‌افزارهای جدید را داشته باشند. از این رو، ضروری است کتابداران از علم روز برخوردار باشند. از منظر کاربران نیز چون در بخش پیشین صحبت شد در اینجا دیگر به تکرار آن موارد پرداخته نمی‌شود.

با توجه به توصیف چهار عنصر ذکر شده در بالا، کتابخانه‌ها باید خدمات مبتنی بر فنآوری‌های نوین را برنامه‌ریزی، طراحی و ارائه کنند. این خدمات بسته به نوع کاربران و اهداف کتابخانه‌ها از کتابخانه‌ای به کتابخانه دیگر متفاوت هستند. با این وجود خدمات کتابخانه‌ها در کل باید از ویژگی‌های زیر برخوردار باشند:

-        توجه و بهره‌گیری از فنآوری‌های نوین

-        هوشمندی در ارائه خدمات نوین

-        استفاده از ابزارهای فنآورانه موجود

-        برنامه‌ریزی، هدفمندی، اجرا، ارزیابی

-        بهره‌گیری از بسترهای نوین مانند رسانه‌های هوشمند همراه

-        در دسترس بودن و در معرض استفاده قرار گرفتن

-        توجه به کاربران به عنوان یکی از منابع ارزشمند دانشی.

جمع‌بندی

کتابخانه‌های یکی از حوزه‌های کسب و کاری خدمات محور هستند که باید از رویکردها و ابزارهای فناورانه نوظهور بهره بگیرند و با توجه به آنها بتوانند خدماتی جدید، معنایی و شخصی شده را به کاربران خود ارائه دهند. در حقیقت تغییر در رفتار کاربران و تحولات فناورانه باعث شده تا کتابخانه‌ها و کتابداران انگیزه لازم را برای ایجاد تحول در خدمات کتابخانه‌ها پیدا کنند. همین موضوع سبب شده تا امروزه شاهد ایجاد تحولات بزرگی در حوزه ارائه خدمات نوین به کاربران باشیم. در این حوزه این خدمات از ویژگی‌هایی چون هوشمندی؛ طراحی، شخصی‌سازی، یکپارچگی، ارزیابی و توجه به نیازها، خواسته‌ها و داشته‌های دانشی کاربران برخوردار هستند. همین ویژگی‌ها سبب شده تا کتابخانه‌ها بتوانند از ویژگی‌های برتری نسبت به سایر سامانه‌های مشابه برخوردار باشند.

یادداشت حاضر با این هدف تدوین شد تا بتواند ایده اولیه بهره‌گیری از فناوری‌های نوظهور را برای کتابداران در کتابخانه‌های مختلف در اختیار قرار دهد. امید است متن حاضر توانسته باشد به هدف مذکور برسد.