بقای مؤثر کتابخانه های دانشگاهی
دکتر محمد رضا قانع
دانشیار علم اطلاعات و دانششناسی موسسه استنادی علوم (ISC) و پایش علم و فناوری و رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، شاخه منطقه جنوب کشور
پژوهش نقش مهمی در مراکز آموزشی عالی دارد. اگرچه آموزش و یادگیری جنبه های مهمی از نظام دانشگاهی است، اما پژوهش از قوت بیشتری در سطح ملّی و بینالمللی برخوردار است. دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی در سطح جهانی تخصیص های بیشتری برای فعالیت های پژوهشی در نظر می گیرند. این تصمیم می تواند بر پایه ارزشگذاری بیشتر نظام های رتبه بندی جهانی دانشگاهها به شاخصهای مرتبط با پژوهش باشد که مطابق با خروجی های تحقیقاتی، رتبه بندی می شوند. از طرفی کتابخانه های دانشگاهی به عنوان دروازه های دانش نقش اساسی در جامعه علمی دارند. منابع و خدماتی که این کتابخانه ها ارائه می دهند فرصت هایی را برای آموزش و پژوهش در جهت یادگیری و شکل گیری ایده ها و دیدگاههای جدیدی که برای یک جامعه خلاق و نوآور ضروری است، فراهم می کنند. دانشگاهها بدون کتابخانه ای فعال و آینده نگر در رابطه با خدمات، عملاً جزء دانشگاههای ایستا و بدون کتابخانه هستند. زیرا پیشرفت پژوهش و دانش بشری یا حفظ دانش جهانی و اشاعه و قابل دسترس کردن آن برای نسل های آینده از طریق کتابخانه ها میسر است. انتظار این است که کتابخانه های دانشگاهی خدمات اطلاعاتی مؤثری را ارائه دهند تا در آموزش، یادگیری و پژوهش اثربخش در میان جامعه مخاطب سهیم باشند.
از اوایل دهه 2000 میلادی شاهد رخ دادن تغییرات سازمانی قابل توجهی در کتابخانه های دانشگاهی هستیم (Jantz, 2012). نکته مثبت این است که بیشتر این تغییرات به شکل تکاملی یا بهبود تدریجی است. چگونگی تابآوری کتابخانه های دانشگاهی در کوتاه یا بلند مدت در برابر این تغییرات از مسائل مهم مدیریتی و قابل اندیشه است. استفاده خردمندانه از فناوریهای روز (تحول دیجیتالی) و مدیریت راهبردی، ذینفعان این کتابخانهها را در استفاده از فرصت های نوظهور حمایت میکند. حضور کتابخانهها در محیطی است که با رشد فزاینده اطلاعات (درست یا نادرست) مواجه است و مطالبهگرانی از جامعه علمی (پژوهشگران و دانشجویان) برای دستیابی به اطلاعات صحیح در کوتاه ترین زمان دارد. این محیط دارای دو ویژگی کمبود فضا و فرصت زمانی اندک است و بدون شک مدیریت را با تهدیدها و فرصتها روبرو میکند. شرایط تهدید و فرصت که در مواردی غیرقابل پیشبینی است، زنگ هشدار "مدیریت تخصصی" و "تخصص مدیریتی" را در جامعه علمی جهانی طنین انداز میکند. اینها شرایطی است که کتابخانه های دانشگاهی سال هاست با آن دست و پنجه نرم میکنند، شرایطی که نیازمند چابکی و واکنش سریع است. در چنین شرایطی که شرایط گذار است تدابیر کوتاه و بلند مدت منطبق با ویژگی های کتابخانه های دانشگاهی راهگشاست. مدیریت خردمندانه کتابخانه های دانشگاهی نه تنها در کوتاه مدت قدرت دوامآوری دارد، بلکه می تواند از فرصت های نوظهور برای تضمین تعالی بلند مدت بهره ببرد.
در پیوند با شرایط گذار باید توجه داشت که مدیران کتابخانه ها و کتابداران پیامد ها و فرصت های ایجاد شده توسط تغییرات نهادی، آموزشی، اقتصادی، سیاسی، فناورانه و اجتماعی در آموزش عالی یک کشور را تجربه می کنند. دست اندکاران کتابخانه های دانشگاهی باید نحوه مدیریت تغییر را در نظر و عمل دنبال کنند و شواهد عینی را از نزدیک تجربه نمایند. زنگ هشدار این مضمون را که "کتابخانه های دانشگاهی باید تغییر کنند" پیوسته نجوا میکند؛ زیرا با عدم وقوع سریع تغییرات همراه است. در فرآیند تغییر چه نوع تغییری مورد نیاز است و چگونه می توان آن تغییر را انجام داد. بهنظر میرسد در شرایط حاضر مدیریت تغییرات نیازمند برنامه ریزی استراتژیک، توسعه سازمانی کتابخانه، بازاریابی و کتابخانه های تیم محور است.
با توسعه فناوری و افزایش نیازهای کاربران، بسیاری از کتابخانه های دانشگاهی خود را در موقعیتی مییابند که یا در حال سازگاری و پذیرش فناوری جدید هستند یا بدون تغییر و ایستا باقی می مانند. در چنین شرایطی درک چرایی تغییر از طرف مدیران کتابخانههای دانشگاهی ضروری است. امتناع کتابخانه ها از تغییر، آنها را محکوم به حاشیه نشینی میکند. باید به طور کامل از تغییرات استقبال کرد و مدل های کسب و کار موفق مانند برنامه ریزی راهبردی و توسعه سازمانی برای تبدیل تغییر به فرصت را در کتابخانه ها تجربه کنیم. بنابراین، رهبری قوی مورد نیاز است تا عوامل به جای ایجاد موانع در برابر تغییر، بتوانند عاملی برای تغییر باشند. این عوامل بیشتر در تغییرات اقتصادی ـ اجتماعی خودنمایی میکنند. برای مثال درک نقش خاص کتابخانه های دانشگاهی در اقتصاد دانش بنیان مؤثر است. باید توجه داشت که تغییر از جامعیت برخوردار است و بدون شک در تمام بخش های کتابخانه و در تمام فعالیت های آن صورت می‌گیرد. خدمات به سمت تخصصی شدنِ بیشتر در خدمات الکترونیکی و محصولات الکترونیکی تغییر یافته است. زیرا اکثر مشتریان کتابخانه برای دسترسی به اطلاعات به ابزارهایی مانند رایانه، لپتاپ، آی پد، تلفن هوشمند و تبلت دسترسی دارند (Elliot, 2015).
حرفه کتابداری و خدمات کتابداری به دلیل تحول سریع در فناوری تغییر کرده است. علاوه بر تغییرات سریع در بخش فناوری، جهانی شدن نقش مهمی در این تغییر داشته است (Wong & Chan, 2018). پیامدهای تغییرات جاری نقش جدید برای کتابخانه های دانشگاهی در تحول دیجیتالی، مدیریت دادههای پژوهش و به طور کلی تغییرات در ارتباط علمی تعریف کرده است. متخصصان و حرفهمندانِ آیندة رشته و کتابخانه های دانشگاهی باید راهکارهایی را برای رفع موانع نوآوری به منظور بهبود خدمات کتابخانه ای اتخاذ کنند. در محیط تغییرات نیازمند رهبرانی با بینش هستیم. کسانی که مهارت کافی برای هدایت متخصصان کتابخانه را در شرایط گذار داشته باشند. کتابخانه ها به دلیل رشد گسترده فناوری و منابع اطلاعاتی با بحران رهبری دوراندیش روبرو هستند.
در ارتباط با کتابخانه های دانشگاهی سه مؤلفة چشم اندازها، نوآوری و رهبری در هم تنیده شده اند. در مورد رهبری این کتابخانه ها چگونگی سبک های رهبری با دو مؤلفه دیگر ارتباط نزدیکی دارد و به عبارتی پیشران آنهاست. ویژگی های مهم رهبری شامل ایجاد و به اشتراک گذاری چشم اندازی برای کتابخانه، نوآور بودن و داشتن اعتماد به نفس برای پیشروی در یک محیط در حال تغییر است. پایه و اساس رهبری مشترک برای برنامهریزی راهبردی مؤثر، حیاتی است. اِعمال رهبری مشترک، مهارت های مسئله یابی و حل آن که برای مشارکت معنادار در فرآیندهای برنامه ریزی کتابخانه ها ضروری است را توسعه میدهد. بدیهی است در چارچوب رهبری مشترک است که چشم انداز مشترک می تواند پدیدار شود.
Elliot, T. (2015). The relationship between leadership and organizational learning
in academic libraries. Ph. D. Thesis. Adrian Dominican School of Education of
Barry University. Retrieved from file:///C:/Users/Reza/Downloads/TElliottDissertationFinal.pdf
Jantz, R. C. (2012). Innovation in academic libraries: An analysis of university librarians' perspectives. Library & Information Science Research, 34(1), 3-12. https://doi.org/10.1016/j.lisr.2011.07.008
