دکتر محمدرضا قانع، عضو هیات علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری

نیم نگاهی به ارتباط علمی

ارتباط به طور عام و ارتباط علمی به طور خاص در شکل های مختلف صورت می پذیرد. در رابطه با ارتباط علمی کتاب و نشریه بخشی از این مهم را از سده های پیشین بر عهده داشته اند. در نگاهی تاریخی به ارتباط علمی، حضور فناوری های روز خودنمایی می کند. بر این قرار پژوهشگران به استعداد و ظرفیت فناوری برای پیشبرد فعالیت های تحقیقانی خود بهره می برند. بدیهی است تکیه بر اشکال سنتی نشر جای خود را به حامل های اطلاعاتی مناسب با فضای دیجیتالی می دهد. در عصر کنونی با تولید انبوه داده های حاصل از تحقیقات، چگونگی دستیابی و اطمینان از صحت آنها از مسائل مهم برای جامعه علمی جهانی است. از این رو انتظار جامعه علمی از فناوری های نوین فارغ از سرعت دسترسی، اشاعه و بازیابی اطلاعات مرتبط است.

در شرایط کنونیِ تحقیق و توسعه، علم بزرگ (Big Science) بخشِ در حال رشد فعالیت های علمی است که آغازگر شیوه های همکاری، اشتراک و ارتباط علمی با استفاده از بستر رسانه های اجتماعی (که مبتنی بر محیط وب هستند) در قالب شبکه اجتماعی (ریسرچر گیت، آکادمیا، لینکداین، فیس بوک، تویتر، یوتیوب) است. پژوهشگران در حوزه های تخصصی مختلف، نسبت به این محیط جدید رویکردهای متفاوتی داشته اند به گونه ای که متخصصان در رشته های علوم استقبال گرمتری نسبت به متخصصان علوم انسانی و علوم اجتماعی از رسانه های جدید و شبکه های ارتباطی داشته اند.

نکته قابل تعمق این است که تغییرات متأثر از فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در ارتباطات اجتماعی و زیر مجموعه های آن از جمله ارتباط علمی پیوسته است. بدون شک شیوه های گذشته و جاری اشاعه اطلاعات مناسب و جوابگوی نیازهای آینده نخواهد بود. زیرا در آینده جامعه مخاطب که با استفاده از شیوه های گوناگون به یافته های علمی دسترسی خواهند داشت، متنوع تر و گسترده تر می باشند. این تنوع نه تنها در بین پژوهشگران قابل مشاهده است، بلکه حرفه مندانی که در شرکت های کوچک و متوسط (Small and Medium Enterprises, SMEs) نیاز به دسترسی به یافته های علمی دارند، برای توسعه و نوآوری در رشته تخصصی خود قادر به استفاده از نتایج تحقیقات نمی باشند.

با وجود توسعه فناوری و تأثیر مسقیم آن در شیوه های تولید اطلاعات و رفتارهای اطلاع یابی، دغدغه هایی پیش روی جامعه علمی در ارتباط با همکاران و جامعه مخاطب وجود دارد. در سال 2015 در همایشی که توسط انجمن سلطنتی انگلستان برپا شد عمده این دغدغه ها به قرار زیر است (The future of scholarly communication, 2015):

1. انتشار مقاله در نشریات با ضریب تأثیر بالا که موجبات نهادینه شدن فرهنگ وسواس به سنجه ها را فراهم کرده تا حدی که منجربه انتشار یافته ها در نشریات خاص شده است.
2. 2.   تغییر دراین فرهنگِ نهادینه مورد نیاز است، تا تصمیمات مربوط به ارتقاء پژوهشگر بر اساس مجموعة وسیعی از معیارها باشد.
3. کنترل ارتباط علمی به لحاظ قیمت گزاف نشریات و سود های سرسام آور باید از حیطه ناشران تجاری خارج شود و انجمن های علمی در این مهم نقش کلیدی دارند.
4. رعایت اخلاق علمی و دوری از هر نوع بی اخلاقی علمی و اینکه چگونه می توان فرهنگ علم را برای مقابله با علل سوء رفتار اصلاح کرد؟
5. داوری اثر اگرچه لازم و ضروری است، از طرفی به رعایت داوری منصفانه در ارتباط علمی باید توجه داشت.

علاقه مندان به جزئیات مباحث می توانند به نشانی اینترنتی زیر مراجعه نمایند.

https://royalsociety.org/~/media/events/2015/04/FSSC1/FSSC-Report.pdf?la=en-GB

در پایان باید اشاره کرد که اکوسیستم ارتباط علمی در عین پیچیدگی، سریع در حال رشد است. در چنین شرایطی نقش آفرینان در این اکوسیستم که شامل ناشران، پژوهشگران، کتابخانه ها، سرمایه گذاران در تحقیق و مراکز آموزش عالی هستند با استفاده از فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی در صدد تغییر شرایط به نفع خود می باشند. "دنیای ارتباطات علمی در یک تقاطع قرار دارد. از یک طرف، پتانسیل و نوآوری واقعی وجود دارد؛ از سوی دیگر، موانع فرهنگی، تجاری و فنی، این پتانسیل را محدود می کنند. . . . ما نیاز به یک سیاستگذاری داریم که آینده ای مثبت برای ارتباطات علمی و به همین ترتیب نظام تحقیقاتی ایجاد نماید." [Hill, S. A. 2016. Making the future of scholarly communications. Learned Publishing, 29(S1), 366-370.]