آرشیو و هوش مصنوعی
سعید رضایی شریف آبادی
استاد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه الزهرا و معاون اسبق آرشیو ملی ایران
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
مفهوم هوش مصنوعی قدمتی نزدیک به 70 سال دارد. نخستین بار جان مک کارتی و تیم پژوهشی او آن را به کار بردند[1]. اما هیچگاه به اندازه سال های اخیر در پی عرضۀ چت جی پی تی[2] ساختۀ شرکت هوش مصنوعی باز[3] در سال 2015 این مفهوم وارد زندگی روزمره مردم و سازمان ها نشده بود. با انتشار نسخه های متعدد چت جی پی تی، از جمله نسخۀ 4 آن در سال 2023، و پذیرش آن از سوی شرکت هایی چون گوگل و مایکروسافت، این فناوری به سرعت توجه شرکت ها، سازمان ها، از جمله نهاد های میراث فرهنگی را به خود جلب کرده است. امروزه بسیاری از کتابخانه ها، آرشیوها، موزه ها، و گالری ها به این نوآوری به دیدۀ فرصت، و در عین حال، تهدید می نگرند.
آرشیوها همچون سایر نهاد های میراث فرهنگی با پذیرش فناوری های مبتنی بر رایانه به سمت دیجیتال سازی منابع خود حرکت کرده اند. آرشیوها از دیرباز بر حفاظت اسناد و منابع آرشیوی تاکید داشته اند اما به دسترس پذیر کردن مجموعه های خود چندان توجه نکرده اند . اینک که دیجیتال سازی اسناد به آسانی ممکن شده است و دیگر نیاز نیست اصل سند در اختیار کاربر نهایی نهاده شود، نگرانی آرشیویست ها از آسیب رسیدن به سند کم و بیش برطرف شده است. بسیاری آرشیوها بخش اعظم منابع خود را دیجیتال کرده اند و بر روی صفحات وب سازمانی در دسترس کاربران نهاده اند و بر همکاری با آرشیوهای دیگر افزوده اند. از سوی دیگر، زمانی که آرشیوها به سمت دیجیتال سازی منابع عظیم خود روی آورده اند، رویکرد جدیدی در آرشیوداری نیز مطرح شده است. در این رویکرد علاوه بر گواه، حافظه، هویت بخش بودن، اسناد آرشیوی داده نیز شناخته شده است. اینک انبوه اسناد دیجیتالی شده داده های کلان[4] خوانده می شود. داده های کلان موجود در نهادهای میراث فرهنگی زمانی اهمیت بیشتر می یابد که در ارتباطات نظام های اطلاعاتی به اشتراک گذاشته شود.
گسترش نفوذ فناوری های رایانه ای کسانی را بر آن داشته است زمینۀ نظریِ همکاری میان گالری ها، کتابخانه ها، آرشیوها و موزه ها[5] را تدوین کنند. پرفسور مایکل باکلند[6] از شمار این کسان است. او در کتاب ارزشمند [اطلاعات و سامانه های اطلاعاتی][7] کوشیده است تعریف متفاوتی از اطلاعات ارائه کند و سامانه های اطلاعاتی را بر مبنای آن به تصویر کشد. باکلند بر آن است که اطلاعات هر آن چیزی است که فرد را مطلع کند، چه یک کتاب در کتابخانه باشد یا سندی در آرشیو یا یک شیء در موزه. بنابراین سامانۀ اطلاعاتی باید بتواند هر گونه اطلاع موجود را در هر جا و با هر قالب در خود ذخیره و قابل بازیابی کند.
اینک فناوران و طراحان سامانه های اطلاعاتی می کوشند میانکنش پذیری داده های به ظاهر ناهمگن را ممکن کنند. سامانۀ مبتنی بر وب یوروپینا[8]، که از سال 2008 آغاز به کار کرده است، بیش از سه هزار عضو اروپایی دارد و تا این زمان (2023) پنجاه میلیون منبع را در دسترس سراسر جهان گذاشته است. نمونه دیگر کتابخانه دیجیتالی جهان[9] است که آن را کتابخانه کنگره آمریکا با حمایت یونسکو ایجاد کرده است. در آن اسنادی به بیش از 100 زبان، شامل منابع کتابخانه ای، آرشیوی، و موزه ای از سراسر جهان در دسترس کاربران است. این نمونه ها به ما می‌گویند نهادهای میراث فرهنگی درگیر داده های کلان شده اند و برای مدیریت و مهار آنها ناگزیر از بکارگیری هوش مصنوعی هستند.
به همین مناسبت صاحبنظران آرشیو لازم دیده اند به موضوع بکارگیری هوش مصنوعی در مدیریت فرآیندها بسی بیشتر بپردازند. از جمله پرفسور لوچیانا دورانتی[10]، استاد علوم آرشیوی دانشگاه بریتیش کلمبیا، فاز پنجم پروژۀ بلندمدت اینترپرس را که خود مدیر آن است، به هوش مصنوعی اختصاص داده است.[11] دورانتی و همکارانش در این فاز تلاش دارند راهکارهای هوش مصنوعی را برای چالش های اسناد آرشیوی، از جمله قابل اعتماد بودن و اصالت اسناد، بیابند. گزارش اولیه اقدامات ایشان در فاز پنجم با عنوان "داده های قابل اعتماد برای همیشه: آیا پاسخ هوش مصنوعی است؟" در دسترس است.[12]
آنچه بهره‌گیری از هوش مصنوعی را در آرشیو ضروری می‌کند انبوه داده هایی است که به صورت دیجیتال میان نهادهای میراث فرهنگی در تبادل است. کنفرانس بین المللی «آیندۀ فوق العاده: هوش مصنوعی برای کتابخانه ها، آرشیوها و موزه ها»[13] در آذرماه امسال (1402) در ونکوور کانادا را آرشیو اینترنت کانادا برگزار خواهد کرد و در آن کاربرد هوش مصنوعی در این سه نهاد به بحث خواهد گذاشت.
بی تردید آرشیوداران با تحولات فناورانه همراه خواهند بود و ضمن دفاع از اصول آرشیوداری ،که بن‌مایۀ قوام تنظیم و توصیف اسناد است، خواهند کوشید برای چالش های گذشته و پیش رو، از جمله در مورد هوش مصنوعی، پاسخ مناسب بیابند.
[1] A Very Short History of Artificial Intelligence (A.I.)
[2] Chat GPT (Chat Generative Pre-trained Transformer)
[3] Open A.I.
[4] Big Data
[5] GLAMs
[6] Michael Keeble Buckland
[7] Information and Information Science
[8] Europeana
[9] World Digital Library
[10] Luciana Duranti
[11] https://interparestrustai.org/
[12] https://arxiv.org/abs/2203.03712
[13] https://ff2023.archive.org/
