تاثیر فناوری های نوظهور در کتابخانه ها در دوران همه گیری بیماری کووید 19

میترا صمیعی، استادیارگروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه علامه طباطبائی، مسئول کمیته آموزش و عضو هیات مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران

فناوری های اطلاعاتی با بهره گیری از امکاناتی چون سرعت ، دقت و قدرت بالای پردازش داده ها، به سوی بهره وری بالاتر در استفاده از منابع در کتابخانه ها پیش رفته است .از این رو ، به کارگیری این فناوری ها و تجهیزات نوین، سبب شده کتابخانه ها به سوی توسعه مناسب در اطلاع رسانی حرکت کنند. شناخت و بهره گیری از این فناوری های نوظهور می تواند به توانمندی کتابداران و پر بار شدن خدمات کتابخانه ها منجر شود. باید اظهار داشت که استفاده از فناوری های نوظهور باید در سایه تدابیر خاص و با تکیه بر مدیریت راهبردی مناسب انجام پذیرد. فناوری های نوظهور برای ارتقای کتابخانه ها با عنایت به شرایط دوران معاصر و استفاده از منابع دیجیتالی و اینترنتی در جهان ضروری است . فناوری های چون هوش مصنوعی ، فناوری های رایانه ای در بخش سخت افزار و نرم افزار، فناوری های دیجیتالی، فناوری های آموزشی، فناوری های چندرسانه ای، فناوری نانو، فناوری شبکه، فناوری ارتباطات دوربرد و فناوری های وب، مواردی است که تا به امروز در بسیاری از کتابخانه ها باعث گردآوری و سازمان دهی دانش بشری شده و در محیط وب در دسترس کاربران قرار گرفته است.

این روزها با شیوع بیماری کووید 19 ( کرونا ) بسیاری از کتابخانه ها در جهان و ایران تلاش کردند که از راه دور و با بهره گیری ازاین فناوری های نوین اطلاعاتی( که در بالا فهرست شده )، دسترسی به منابع اطلاعاتی و خدمات خود را افزایش دهند. در این میان، کتابخانه ملی ایران با ارائه مجموعه دیجیتالی کودکان و نوجوانان خود و نیزکتابخانه های دانشگاهی دیجیتالی نظیر علامه طباطبائی وتهران، کتابخانه های دیجیتالی تبیان ، نور و... فرصتی را فراهم کردند تا مردم با خانه ماندن هم به دانش خود بیافزایند و هم فکر و ذهن خود را از ویروس کرونا دور کنند. در این میان ، ناشران با دردسترس قرار دادن انتشارات خود به صورت رایگان در سایت های کتابخوان، سهم بزرگی در پرکردن اوقات فراغت مردم داشتند.

البته با رواج رسانه های اجتماعی و نیز چالش های کپی رایت ، مدت زمانی بود که اهمیت و اولویت این نوع کتابخانه ها ( یعنی کتابخانه های دیجیتالی) در جامعه داشت کم رنگ می شد که با شیوع ویروس کرونا در جهان یک شتاب غافلگیرکننده ای در استفاده از منابع و خدمات دیجیتالی در کتابخانه ها مشاهده شد و بسیاری از مردم در جهان و ایران به استفاده از کتابخانه های دیجیتالی و کتاب های الکترونیکی(Ebook ) روی آوردند. استفاده از کتابخانه های دیجیتالی مزایای بسیاری دارد، یکی دسترسی سریع همگان به کتاب مورد علاقه خود از طریق تلفن همراه یا رایانه شخصی است ، طوری که فرد می‌توان کتاب را مطالعه کند بدون اینکه نیازی به تردد در سطح شهر برای تهیه کتاب و یا مراجعه به کتابخانه داشته باشد. فضای مجازی تبدیل به جزیی جدا نشدنی از زندگی مردم شده است و همه گروه‌های سنی( کودک، جوان، پیر) از این فضا بهره می‌برند.از سوی دیگر با پیشرفت و توسعه این فضاهای مجازی دانش بهره‌گیری از آن هم رشد می‌کند. لذا، مردم در ایام قرنطینه و در خانه ماندن می توانند از کتابخانه‌های دیجیتالی برای مطالعه، سرگرمی و قصه خوانی استفاده کنند و اوقات خود را در خانه بگذرانند و کمتر در بیرون تردد کنند. در بسیاری از کتابخانه های دیجیتالی جهان ، از جمله دانمارک، فرانسه، اسپانیا، انگلیس، هند و... نیز برای پر کردن اوقات فراغت مردم و نیز پشتیبانی از آموزش منابع اطلاعاتی خود را دیجیتالی کرده و به رایگان در اختیار مراجعان قرار دادند.

در عصر جدید، بسیاری از جوانان و حنی نوجوانان برای فعالیت های روزمره خود از فناوری های نو ظهور و نوین بهره می برند و ضروری است که کتابخانه ها با توجه به نیاز کاربران، خود را ارتقاء داده و از فناوری های جدید بهره گیرند. برخی از این فناوری های نوظهور مبتنی بر 10 روند راهبردی موسسه گاتنر در سال 2021 عبارتند از : اینترنت اشیاء، واقعیت مجازی و واقعیت افزوده ، ماشین های هوشمند وهوش مصنوعی(مانند گوگل هوم، آمازون اکو و هوم کیت)، بلاک چین، رایانش ابری نظیر مجموعه‌های ابری نظیر آمازون 3، بهره گیری از موبایل برای ارائه خدمات کتابخانه ای، بهره‌گیری از قابلیت‌های وب4، استفاده از اینستاگرام، هشتگ‌سازی، استفاده از پادکست، هوش مصنوعی( پردازش زبان های طبیعی، رباتیک ،پهبادها ، سیستم های هوشمند و...).

برای نهادینه کردن این فناوری های نوظهور ضروری است آموزش فناوری نوظهور به کارکنان کتابخانه و کاربران کتابخانه انجام پذیرید. برای مثال اگر کتابخانه شما اخیراً یک چاپگر سه‌بعدی تهیه کرده باشد، از آموزش نحوۀ استفاده از دستگاه و نرم‌افزار طراحی سه‌بعدی، اطمینان حاصل کنید. کتابخانه­‌هایی در سطح کوچک‌تر با بودجه محدود ممکن است قادر به تهیه دستگاه­‌های جدیدی مانند فیت بیت و یا آمازون اکو نباشد، اما ممکن است کارمند کتابخانه یکی از آن‌ها را داشته باشد. اگر آن شخص تمایل داشت، از او تقاضا کنید تا آن وسیله را به کتابخانه آورده و به همه کارکنان آموزش دهد .

کتابخانه‌ها همچنین می‌توانند کلاس‌ها و رویدادهایی را در زمینه ابزارهای فناوری های نوظهور را برای کاربران برگزار کنند. برای مثال: اگر کتابخانه ای هدست واقعیت مجازی HTC Vive را خریداری کرد، ابتدا بهتر است کارکنان آموزش ببینند و بعد با برگزاری رویدادهای گوناگون در کتابخانه به کاربران نیز آموزش داده شود. فناوری های نوظهور بر بودجه کتابخانه تأثیر خواهند گذاشت، بنابراین؛کتابخانه‌­ها بایستی جهت جایگزینی فناوری های جدید با سیستم‌­های قدیمی‌تر برنامه‌­ریزی کنند. همچنین همراهی با فناوری های نوظهور، به کتابخانه‌ کمک می‌کند تا خود را برای تغییراتی که در پی نیازهای کاربران، بر کتابخانه تأثیر می‌گذارند، آماده کند.

اپیدمی کرونا و بحران آن باعث روی آوردن همه سازمان ها و ارگان ها ( حتی وزارت آموزش و پرورش ) به استفاده از فناوری های نوین اطلاعاتی شد. تا چندی پیش ضرورت استفاده از آموزش مجازی و در کنار آن استفاده از کتابخانه های دیجیتالی در دانشگاه ها و مدارس جدی گرفته نمی شد، ولی با شیوع بیماری کووید 19 ( کرونا ) اهمیت این تحولات بر همگان روشن شد. ما به اجبار به سمت استفاده از رسانه های اجتماعی، کتابخانه های دیجیتالی، آموزش های مجازی، ابزارهای هوشمند و فناوری های جدید رفتیم در واقع تحولی دیجیتال در تمام زندگی رومزه ما رخ داد. اگر چه هنوز از نظر زیر ساخت های فناورانه دچار مشکلات و چالش های اساسی هستیم، ولی؛ لاجرم سیاستگذاران و برنامه ریزان کشوری ضروری است به این مهم توجه داشته باشند و برنامه ریزی برای اصلاح و بهبود زیر ساخت های نرم افزاری و سخت افزاری و استانداردهای لازم برای آینده جهت رویاروی با بحران های اینچنینی داشته باشند. این میهمان ناخوانده گویا حالا حالاها میهمان ماست، لذا باید شتاب بیشتری در تأمین زیر ساخت های فناوری های نوظهور در کشور و به تبع آن در کتابخانه ها داشته باشیم .