عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه زابل

زیرساخت های لازم برای پیاده سازی مدیریت داده های پژوهشی چیست؟

به منظور پیاده‌سازی مدیریت داده، ابتدا می‌بایست داده پژوهشی وجود داشته باشد که برای سازماندهی و مدیریت آن برنامه‌ریزی شود. در جامعه پژوهشی و دانشگاهی امروزی ما، آنچنان بر خروجی‌های پژوهش، تاکید شده است که خمیرمایه این پژوهش ها که داده‌های پژوهشی هستند، به طور کل نادیده گرفته شده و این نادیده گرفته شدن باعث شده است که از قابلیت ها و مزایای آن ها غافل بمانیم.

با این حال، به نظر بنده، پیاده سازی، سازماندهی و مدیریت داده‌های پژوهشی نیازمند نگاهی جامع است و از ابعاد گوناگون می‌بایست مورد توجه قرار بگیرد. از جمله این ابعاد، می توان به ابعاد فردی، سازمانی، فناوری، حقوقی/سیاسی و رفتاری/ فرهنگی اشاره کرد. همگی این ابعاد مانند یک حلقه زنجیر به یکدیگر وصل بوده و به صورت یک مجموعه واحد، کارایی و اثربخشی خود را نشان می دهند. برای مثال، نگرش و آموزش پژوهشگران در خصوص داده‌های پژوهشی و قابلیت‌های آن ها اولین قدم در فرهنگ‌سازی و به کارگیری داده‌های پژوهشی است که این امر مستلزم حمایت سازمانی و به تبع آن زیرساخت های فناوری مناسب است. علاوه بر این مسائلی از قبیل چگونگی و سطوح دسترسی، مالکیت و حفظ حریم خصوصی می‌بایست در نظر گرفته شود. بنابراین دسترسی به داده‌های پژوهشی نیازمند مزایا و امتیازاتی است که باید برای شخص پژوهشگر به منظور تشویق آن ها در نظر گرفته شود.

به نظر شما چالش های پیش روی اجرای مدیریت داده های پژوهشی در دانشگاه های ایران چه مسائلی می دانید؟

به نظرم سئوال نیاز به اصلاح دارد. چرا که متولی داده های پژوهشی در کشور ما مشخص نیست. یا ساده‌تر بگویم هنوز داده‌های پژوهشی در کشور در دسترس نیست که بخواهیم به دنبال چالش‌های پیش روی آن باشیم. با این حال، به نظر می رسد که دانشگاه‌ها می‌توانند از واسپارگاه های دانشی خود به منظور مدیریت و دسترسی به داده‌های پژوهشی استفاده کنند. که این امر، به دلیل متفاوت بودن ماهیت داده ها از نظر سازماندهی، چالش ها و مشکلات دیگری را پیش روی خود می بیند. چون هر رشته و حوزه تخصصی، داده های مختص خود و با ساختارهای متفاوتی دارد که این خود نیازمند گذر زمان و اشتراک دانش در خصوص دست‌یابی به یک طرح مدیریت داده مناسب در آن رشته است که امکان سازماندهی و مدیریت آن ها را فراهم آورد. بنابراین، از فرهنگ‌سازی به منظور در دسترس قرار دادن داده‌ها تا استفاده مجدد از آن ها (چرخه عمر داده)، دانشگاه ها در زمینه مدیریت داده ها، با چالش‌های گوناگونی مواجه هستند که می‌توان به بافت متفاوت رشته‌های علمی، عدم وجود مکانیسم‌ها و مشوق‌های انگیزشی برای پژوهشگران، کمبود وقت و هزینه گرداوری و پاک‌سازی داده‌ها، عدم نگرش مناسب پژوهشگران به داده‌های پژوهشی، کمبود و یا نبود آموزش کارکنان و پژوهشگران به منظور مدیریت داده‌ها، عدم وجود واسپارگاه‌های داده‌ای و به تبع آن نبود استانداردهای داده‌ای و فراداده‌ای مناسب برای رشته‌های گوناگون، مسائل مربوط به حریم خصوصی، مالکیت و حق مولف داده‌ها و سطوح دسترسی به آن ها، اشاره نمود.

به نظر شما آیا کتابداران ما برای تبدیل شدن به کتابدار داده آمادگی دارند؟ در صورت عدم آمادگی چه آموزش هایی مورد نیاز است؟

بهتر است ابتدا مشخص شود که صحبت از کدام داده هاست. داده یا داده پژوهشی، و اینکه قرار است که مدیریت داده داشته باشیم یا مدیریت داده‌های پژوهشی. چون اینها تا اندازه‌ای با هم از نظر کاربرد و کارکرد متفاوت هستند. اینکه این قابلیت در کتابداران وجود دارد با آن موافق هستم. اما کتابدار داده الزاماتی دارد که باید از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار بگیرد. آشنایی با داده‌ها، ساختار آن ها، انواع داده‌های رشته‌های مختلف، نحوه سازماندهی، مدیریت، دسترسی و اشتراک‌گذاری آن ها، تدوین اولیه طرح مدیریت داده‌ای برای رشته‌های مختلف با همکاری متخصصان حوزه‌های مربوطه، استانداردهای داده‌ای و فراداده‌ای از جمله مسائلی است که باید با آن ها آشنا باشند. در غیر اینصورت نیاز است که دوره‌هایی متناسب برای آموزش کتابدار داده توسط متخصصانی که تجربه کار و مدیریت داده‌ها را دارند طراحی شوند.

آیا این آموزش ها در سرفصل های آموزشی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی لحاظ شده و اگر نه ضرورت آن را تا چه میزان می دانید؟

تا جایی که اطلاع دارم در سرفصل‌های درسی به صورت مشخص به موضوع داده‌های پژوهشی توجهی صورت نگرفته است. اما مهارت ها و آموزش‌های اولیه مورد نیاز این موضوع از طریق همین سرفصل های موجود نیز قابل فراگیری است منوط به اینکه حداقل استانداردهای آموزشی و اهداف کاربردی آن ها روشن باشد و اجرا شود.

آیا اساتید دانش لازم برای آموزش مهارت های تبدیل شده به کتابدار داده را دارند؟

تجربه من در انجام رساله نشان داد که وقتی بحث از داده، داده پژوهشی و مسائل مرتبط با آن می‌شود، ناخودآگاه و به دلیل شرایطی که در ساختار جامعه علمی حاکم است، ذهن افراد به سمت اطلاعات و خروجی پژوهش ها می‌رود و این تا حد زیادی در بین اساتید نیز حاکم است. اما با این وجود، می توان گفت که اساتید گروه‌های آموزشی، دانش و نگرش مورد نیاز جهت مدیریت داده‌های پژوهشی و نقش آن ها در فرایند پژوهشی را دارند، اما در خصوص مهارت های مورد نیاز جهت سازماندهی و مدیریت آن ها شاید نتوان به راحتی اظهار نظر کرد؛ چون لازمه آن همکاری و انجام فعالیت های عملی، تخصصی و کاربردی است. از طرفی دیگر، با توجه به روزآمدسازی سرفصل ها و تغییر برخی از دروس، ضرورت دوره‌های آموزشی مورد نیاز برای اساتید توسط متولی مربوطه امری ضروری است که متاسفانه این امر تا به حال و تا جایی که بنده اطلاع دارم صورت نگرفته است.

سخن پایانی (لطفا اگر مسئله دیگری را ضروری می دانید بفرمایید) ..

یکی از موضوعاتی که طی سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است، موضوع خدمات داده‌ای در کتابخانه‌های دانشگاهی است. با توجه به نامشخص بودن متولی داده‌های پژوهشی و اگر قرار است موضوع مدیریت داده‌های پژوهشی به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد و الزامات و مهارت های مورد نیاز آن در نظر گرفته شود، می‌توان این کار را از طریق بررسی امکان‌سنجی و میزان آمادگی کتابخانه‌های دانشگاهی در ارائه خدمات داده‌ای انجام داد. به عبارتی امکان آموزش کاربران و پژوهشگران در خصوص اهمیت و نقش داده ها و همچنین سازماندهی و مدیریت داده‌ها امکان‌پذیر می‌گردد و این کار می‌تواند در سرفصل های گرایش کتابخانه‌های دانشگاهی در مقطع کارشناسی ارشد به شکل جدی‌تری مورد توجه قرار بگیرد.