سواد سلامت، مردم و اینترنت

دکتر طاهره جوکار، عضو هیئت علمی بخش علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز

چند روز پیش که در راه دانشگاه به خانه، مجبور شدم مسیری را پیاده طی کنم، تعداد زیادی ماسک و دستکش که در مسیر روی زمین افتاده بود، توجه ام را به خود جلب کرد.... در گوشه ای دیگر از خیابان نیز مردی که احتمالا منتظر تاکسی ایستاده بود، با دستکشی که به دست داشت در حال تمیز کردن عینکی بود که می خواست به چشم بزند! این ها را در کنار اخبار عجیب و غریبی می گذارم که در این سه ماه که مهمان ناخواندمان، کرونا، زندگی مان را دست خوش تغییرات فراوان کرده، به گوشمان رسیده است... اخباری که اغلب تکان دهنده نیز بوده است: " افرادی به تصور خاصیت ضدعفونی الکل، آن را به صورت خوراکی مصرف کرده اند و یا حتی به کودکانشان خورانده اند و وحشتناک تر اینکه آمار تلفات این گروه،گاه بیش از آمار تلفات بواسطه خود ویروس کرونا در شهرها بوده است!" از آن طرف گروهی توصیه های مختلف پیشگیری و درمان دست به دست شده در سطح جامعه را به صورت عملی آزمایش می کنند: امروز زنجبیل و لیمو و فردا شستن حلق و مجاری تنفسی با آب نمک!

همه این ها نشان دهنده تلاش مردم برای مدیریت سلامت خود و خانواده هایشان در موقعیتی است که خطری را به جد و از نزدیک احساس می کنند. در چنین شرایطی پیام های بهداشت و سلامت فراوانی در جامعه انتشار می یابد که صحت اغلب آنها مشخص نیست و نیازمند حداقلی از ارزیابی و تجزیه و تحلیل انتقادی است. آن چه در این بین می تواند به مردم کمک کند، سطح سواد سلامت آن ها است. سواد سلامت را اغلب یک مهارت اجتماعی و شناختی با ابعاد مختلفی از قبیل کسب، پردازش، فهم و اجرای اطلاعات سلامت به دست آمده می دانند. این توانایی ها برای افراد بیمار مثلا افرادی که عمل جراحی انجام داده اند و یا مبتلا به دیابت هستند، اهمیت بیش تری دارد. اهمیت توجه به سواد سلامت از این جهت است که این سواد می تواند رفتارهای بهداشتی و مدیریت سلامت افراد عادی را در زندگی روزمره به شدت تحت تأثیر قرار بدهد. بخصوص افرادی که با بیماری هایی درگیرند و نیازمند رعایت سبک زندگی خاصی هستند.

چند سال قبل که پایان نامه دکتری ام را در حوزه رفتار اطلاعاتی سلامت جوانان می نوشتم برای گردآوری داده با چندده نفر مصاحبههایی داشتم. آنچه از آن مصاحبه ها دریافتم این واقعیت بود که با دسترسی اغلب افراد به اینترنت و توسعه استفاده از آن؛ این رسانه به منبع مهمی در کسب اطلاعات سلامت و در نهایت افزایش سواد سلامت جامعه تبدیل شده است. مصاحبه شوندگان من تجاربی از زندگی واقعی خود را مطرح می کردند که نشان می داد با تکیه بر دانسته های حوزه سلامتی که از اینترنت گرفته بودند، تلاش در مدیریت سلامت خود و یا خانواده شان در زمان بیماری یا پس از آن داشته اند.

آنچه در این بین از دیدگاه مصاحبه شوندگان مهم به نظر می رسید، سردرگمی در دریافت اطلاعاتی بود که سطح سواد سلامت آن ها را افزایش بدهد. آن ها اغلب اطلاعات دریافتی از کادر درمان یا مراکز بهداشتی را خلاصه و ناکافی می دانستند و به دنبال اطلاعات بیشتری بودند که اضطراب و سردرگمی شان را بخصوص در زمان خطر کمتر نماید. این جا بود که اینترنت به عنوان یک دانای کل، منبع توسعه سواد سلامتشان می شد. آن زمان نیز در بیان نتایج پایان نامه به این نکته اشاره کردم که به نظر می رسد جامعه ما به شدت نیازمند برنامه ای هدفمند در راستای توسعه سواد سلامت عمومی است. وجود پایگاه هایی با اطلاعات معتبر و به روز که توسط یا با نظارت نهادهای بهداشتی و درمانی اداره شود و بتواند جهت استفاده عامه مردم از طریق اینترنت در اختیار قرار گیرند و یا خدماتی مثل ارسال پیامک های بهداشتی برای افراد در نقاطی که دسترسی به اینترنت ندارند، می تواند حداقل اقدامات ضروری در این راستا باشد.

توسعه سواد سلامت باید در مدارس و رسانه ها نیز جدی گرفته شود. مسائلی که امروزه افراد در حوزه سلامت با آن روبرو هستند، پیچیدگی های بیش تری نسبت به گذشته دارد. اما اگر افراد در طول زندگی، آموزش های مستقیم یا غیر مستقیم ببینند و در معرض اطلاعات با کیفیت قرار بگیرند، می توانند در مواجه با پیام های مختلف سلامت و یا شرایط بحرانی مانند بحران اخیر کوید-19، رفتارهای منطقی تر، به دور از هیجان و بر پایه اصول بهداشتی و درمان انجام دهند. آن گاه کمتر شاهد رفتارهای پرخطری خواهیم بود که امروزه به خاطر ناآگاهی و باورهای نادرست جامعه، کم و بیش در اطراف خود با آن مواجه هستیم.