فاطمه صفری راد/ سرپرست اداره کتابخانه های عمومی شهرستان شیراز
ایران یکی از مستعدترین کشورهای جهان برای وقوع بلایاست. تقریباً از 40 نوع بلایای طبیعی 31 مورد آن در کشور ما به وقوع می پیوندد. کشور ایران در آسیا بعد از کشورهای هند، چین و بنگلادش در رتبه چهارم خسارت دیدگان حوادث غیر مترقبه قرار دارد. (فرج زاده سرای و همکاران، 2007: 67)
هزینه های اجتماعی و اقتصادیِ بلایای طبیعی بسیار بیشتر از آن چیزی است که در وهله اول به نظر می‌رسد. بخش مهمی از تولید ناخالص ملی کشورها، به خصوص کشورهای در حال توسعه، صرف جبران خسارت های حاصل از بلایای طبیعی می شود(محبی فر وآصف زاده، 1387: 195 ). باوجود پیشرفت علم و تکنولوژی، بشر هنوز قادر به پیش بینی دقیق بسیاری از حوادث طبیعی نیست، بنابراین حوادث یادشده در هر زمان و هر مکان و با هر شدتی ممکن است رخ دهند. برنامه ریزی برای مقابله با حوادث در بسیاری کتابخانه ها نیز یکی از مسائل شایان توجه است. (آشمن، 1380: 26)
فاجعه یک اتفاق غیرمنتظره است که به شدت زندگی افراد را تهدید کرده، باعث آسیب دیدن ساختمان ها، نابود شدن زیرساخت های اطلاعاتی و یا غیرقابل دسترس شدن اسناد و مدارک برای کاربران می شود.(ادن و ماتیو،1996: 5) بلایا دو گروه هستند: طبیعی و بشرساخته. درست است که بسیاری از این بلایا و حوادث خارج ازکنترل ما است، اما توانایی آمادگی و واکنش صحیح و موثر نسبت به آنها در کنترل ما است.
از بروز فجایع نمی توان به طور کامل پیشگیری کرد اما ضروری است که برای مقابله با آنها آماده بود به گونه ای که اثرات منفی آن ها را به حداقل رساند. تمامی کتابخانه ها و آرشیوها باید آمادگی واکنش نسبت به بلایا و حوادث را داشته باشند. هر کتابخانه ای نه تنها از نظر مجموعه بلکه از نظر تجهیزات، ساختمان، منابع ارتباطی و کارکنانش منحصر به فرد است. برنامه آمادگی در برابر حوادث و واکنش در برابر آن نیاز به جمع آوری اطلاعات و اتخاذ تصمیماتی دارد که بایستی توسط مسئولان کتابخانه صورت گیرد. وجود یک طرح اضطراری دقیق و موجز که چگونگی واکنش به یک فاجعه را شرح دهد، برای تمامی کتابخانه ها ضروری است.
هر چند، کتابداران اغلب آمادگی در برابر حوادث را نادیده و بی اهمیت می پندارند اما هنوز کلید مدیریت پیشگیری و محافظت از مجموعه های کتابخانه است. طرح اضطراری به کتابخانه کمک می کند تا به طور موثری در شرایط اضطراری واکنش نشان داد(ان گلوبه،2003: 59 )(کهن،2003: 12)(هاروی،1993: 18 )(فدر،1991: 9). یک طرح اضطراری شرح روش هایی برای آمادگی و جلوگیری از بروز انواع بلایا، پیشنهاداتی برای چگونگی واکنش و حاوی دستورالعمل هایی در مورد نحوه حفظ آثار و اسناد ارزشمند به هنگام بروز حوادث است. (لیال،1995: 104) از آنجا که طرح اضطراری باید شامل ساختمان، مجموعه های موجود در آن ، کارکنان، تجهیزات و .... باشد، ضروری است که این طرح توسط یک تیم تهیه شود. از این تعریف چنین برمی آید که یک طرح اضطراری یک سند مکتوب است که به طور دقیق اقدامات پیشگیرانه و آمادگی را که باعث کاهش اثرات فاجعه است و به ادامه فعالیت های کتابخانه کمک می کند، بیان می سازد. چهار مرحله اصلی آمادگی در برابر حوادث عبارتند از: پیشگیری ، آمادگی، واکنش و مرمت (منزل،2005: 26 )(کهن،2003: 38 )(ادن و ماتیو،1996: 33 ). البته بیشتر کتابداران آمادگی در برابر حوادث و بلایا را چندان جدی تلقی نمی کنند حتی اگر این کار برای حفظ اسناد حیاتی باشد(بوچانان،200: 160). وجود طرح اضطراری و روش ها و رویه های حفاظت در کتابخانه ها، استرس همراه با بلایا و حوادث و همچنین میزان آسیب و خسارت وارده را به حداقل می رساند.این که آمادگی در برابر حوادث در کتابخانه ها یک مسئله مهم و حیاتی نیست در واقع با این واقعیت تایید می شود که در سرفصل های رشته علم اطلاعات و دانش شناسی، هیچ واحد درسی در این باره ارائه نمی شود.پیشنهاد می شود واحد درسی مقابله با حوادث، آمادگی در برابر شرایط اضطراری در سرفصل های رشته علوم کتابداری گنجانده شود.
پرواضح است که میزان آمادگی از کتابخانه ای به کتابخانه دیگر متفاوت است هر چند که حوادث در مورد مکان وقوع هیچگونه استثنایی قائل نمی شوند. این بدان معناست که تمامی کتابخانه ها بایستی برای بدترین شرایط نیز باتوجه به امکانات موجود، برنامه ریزی کنند. برنامه ریزی پیشرفته، کلید بقا است چه در مورد فرد باشد چه یک خانواده، چه یک جامعه و چه یک موسسه عمومی مانند کتابخانه عمومی. بنابراین، مدیریت مقابله با حوادث بایستی برای هر کتابخانه که قصد بقاء دارد، از توجه و اهمیت خاصی برخوردار باشد(ان گلوبه و مگزی،2006، 111).
منابع و ماخذ
-آشمن، جان(1380). برنامه ریزی مقابله با حوادث در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی. ترجمه مریم خسروی.ویراستار محمد جواهرکلام. تهران: مرکز اطلاعات ومدارک علمی کشور.
-Buchanan, S. A.) 2000(. Preservation management: emergency preparedness. In: Banks, P. N. and Pilette, R. (eds.). Preservation: issues and planning. Chicago: American Library Association. pp. 159-165.
-Eden, P., Feather, J. and Matthews, G. )1994(. Preservation and library management: a reconsideration. Library management 15(4): 5-11.
-Eden, P. and Matthews, G. )1996(. Disaster management Training in libraries. Library Review.45(1): 30-38.
-Faraj zadeh saray H, Partovi pourA, Masouri N, Safdari R)2007(. Comparativestudy of natural disaster healthinformation system in U.S.A, Japan and Iran. HAYAT; 12(4):67-77.
-Feather, J. )1991(. Preservation and the management of library collections. London: The Library Association.
-Harvey, R. )1993(. Preservation in libraries: principles, strategies and practices for libraries. London: Bowker.
-Kahn, M. )2003(. Disaster response and planning for libraries. 2nd ed. Chicago: American Library Association.
-Mansell, H. )2005(. The disaster control plan. In: Matthews, G. and Feather, J. (eds.) Disaster management for libraries and archives. Aldershot: Ashgate. pp. 13-40.
-Mohebbifar R, Asefzadeh, S(2006).Criticism on Structure of Disaster Management: Research in healthsystems. Journal of the Faculty of Medicine Shaheed Beheshti University of Medical Science; 31(3):195-209. [Persian]
-Ngulube, P., Magazi, L. A stitch in time saves nine: emergency preparedness in public libraries of KwaZulu-Natal, South Africa. Innovation, 32:110-124
-Ngulube, P. (2003). Putting the horse in front of the cart: the role of disaster planning and security in the protection of documentary materials in Africa. S.A. archives journal 43: 58-68.
-Ngulube, P., Magazi, L.(2006). Protecting documents against disasters and theft: the challenge before the public libraries in KwaZulu-Natal, South Africa. South African Journal for Library and Information Science, 72, 3, 185-197.
-Lyall, J. (1995). Disaster planning for libraries and archives: understanding the essential issues. In: Arnoult, J., Kremp, V. and Musembi, M. (eds.). Proceedings of the Pan-African conference on the preservation and conservation of library and archival materials, held in Nairobi on June 21-25, 1993. The Hague: IFLA, pp.103-112. http://www.nla.gov.au/nla/staffpaper/lyall1.html
