دکتر جعفر مهراد، چهره ماندگار علم اطلاعات و دانش شناسی
در پائیز ۱۳۸۶ به دعوت دکتر حسن خالقی معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، کمیته برنامه ریزی علوم کتابداری و اطلاع رسانی را در این وزارت و ذیل مدیریت دفتر برنامه ریزی آموزش عالی تاسیس کردم. تغییر نام در سال های بعد صورت گرفت که در جای خود به آن خواهم پرداخت.

پیش از این تجربه کافی در طراحی و تدوین برنامه های درسی داشتم. وقتی در سال ۱۳۵۸ پس از اتمام دوره دکتری به ایران برگشتم و در دانشگاه شیراز فعالیت های علمی خود را آغاز کردم، با توجه به تحولاتی که در این زمینه در کشور محل تحصیلم مشاهده کرده بودم درس کامپیوتر را با تاکید بر بازیابی اطلاعات برای نخستین بار در دوره کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شیراز طراحی و برای تدریس آن از دکتر مجید آذرخش عضو هیات علمی دانشکده مهندسی دانشگاه دعوت بعمل آوردم. نتیجه بسیار مطلوب و رضایت بخش بود.
تجربه دوم، به همکاری با ستاد انقلاب فرهنگی( شورایعالی انقلاب فرهنگی فعلی) بر می گردد که بعد از تعطیلی دانشگاه ها در سال ۱۳۵۹ اتفاق افتاد. مقرر شد رشته های تحصیلی از نو بازسازی و درس ها و دوره های مختلف در تمام رشته های دانشگاهی از جمله در علوم کتابداری و اطلاع رسانی از نو طراحی و تدوین شود.
دوره های کاردانی و کارشناسی، پیش از سال ۱۳۸۶، نتیجه فعالیت هایی بود که با همکاری تعداد اندکی از اعضای هیات علمی دانشگاه های تهران (دکتر طاهره علومی)، اهواز (دکتر محمد حسین دیانی) و شیراز که در واقع خود من بودم صورت گرفت.
برنامه های درسی و گرایش های موجود تا سال ۱۳۸۶ تقریبا همان درس ها و دوره هایی بودند که در دوره ستاد انقلاب فرهنگی تهیه و مصوب شد، با این تفاوت که دانشگاه های دارای هیات ممیزه مجاز بودند تا ۳۰ درصد از درس هایی را که نیاز به بازنگری دارند پس از بررسی و مطالعات لازم با دروس جدید جایگزین کنند. اما به دلایل مختلف این تغییرات یا صورت نگرفت و یا آن گونه که هدف قانون گذار بود به نحو موثر محقق نشد.
دوره کارشناسی ارشد در ۴ گرایش کتابخانه های عمومی، دانشگاهی، آموزشگاهی و اطلاع رسانی( علم اطلاعات) را تنها با مطالعات و تجربه ای که از دوره ها و گرایش های این رشته در دانشگاه های آمریکا داشتم طراحی و تدوین کردم و آنگاه پس از بررسی و انجام برخی اصلاحات به تصویب کمیته و لاجرم ستاد انقلاب فرهنگی رسید.
در سال ۱۳۸۶ به باورم آزادی عمل زیادی در اختیار داشتم و تقریبا خواسته هایی را که مدنظر بود با تایید دفتر برنامه ریزی آموزش عالی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به اجرا درآوردم. از آن جمله استفاده از اعضای هیات علمی بازنشسته (مرحوم دکتر عباس حری) اعضای هیات علمی با مرتبه استادیاری و استفاده از توان اعضای هیات علمی دانشگاه آزاد و کتابخانه ملی ایران.
دوره اول از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۹ به طول انجامید و دوره دوم از سال ۱۳۹۰ شروع بکار کرد. حکم اعضای کمیته با انتخاب و پیشنهاد من با امضای معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری صادر و اعضای مدعو به شرح زیر همکاری خود را با کمیته برنامه ریزی علوم کتابداری و اطلاع رسانی آغاز کردند: دکتر جعفر مهراد، مرحوم دکتر عباس حری، دکتر رحمت الله فتاحی، دکتر غلامرضا فدایی، دکتر عبدالحسین فرج پهلو، دکتر سعید رضایی شریف آبادی، دکتر احمد شعبانی، دکتر محمد حسن زاده، دکتر عبدالرضا نوروزی چاکلی، دکتر یزدان منصوریان و دکتر فریبرز خسروی.
در دوره اول خانم دکتر رویا برادر عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا در کمیته برنامه ریزی حضور داشت. دکتر فریبرز خسروی و دکتر یزدان منصوریان نیز در دوره جدید به کمیته برنامه ریزی علوم کتابداری و اطلاع رسانی اضافه شدند. دکتر منصوریان بعد از چند جلسه از شرکت در کمیته به علت مشغولیت‌های کاری کنار رفتند.
در دوره اول با توجه به کهنگی محتوای دوره ها، اولویت اصلی بازنگری و ایجاد برنامه های درسی موثر که مطلوب جامعه باشد، مربوط به دوره کارشناسی و ساماندهی کارشناسی ارشد بود.
آموزش علوم کتابداری و اطلاع رسانی در یک فضای پیچیده که پیامد بلافصل حرکت جوامع به سوی جامعه اطلاعاتی و دانش بنیان است، قرار گرفته است. نیاز جامعه به اطلاعات، ظهور فنآوری های نوین، تولید و انباشت شدید اطلاعات، ساماندهی و اشاعه مناسب اطلاعات و لزوم تحقیق در حوزه های نظری و شکل دهی بنیان های فکری در حوزه هایی مانند فلسفه اطلاعات، اقتصاد دانش، معماری اطلاعات و شناسایی الگوهای مناسب نیاز تعمق هر چه بیشتر و زمینه سازی برای تهیه و تدوین دروس و دوره های مورد نظر بود.
از همه مهمتر اسناد بالادستی که باید مورد توجه قرار می گرفت: سیاست های کلی نظام برای رشد و توسعه فناوری کشور، سیاست های کلی نظام برای رشد و توسعه علمی و تحقیقاتی کشور در بخش آموزش عالی و مراکز تحقیقاتی، سیاست های کلی نظام در بخش صتعت، سیاست های کلی برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نقشه جامع علمی کشور، سیاست های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و سند چشم انداز بیست ساله.
مساله طراحی‌ و تدوین برنامه های درسی علوم کتابداری و اطلاع رسانی ایجاب می کرد که به نکات مهم دیگری نیز توجه شود:
در یک سو، نیاز افرادی مطرح بود که باید به صورت علمی و حرفه ای در یک کتابخانه، مرکز اطلاع رسانی و یا در یک سازمان با نظام های سازمانی و ساختارهای مخصوص به خود مشغول بکار شوند، و در سوی دیگر انتظار جامعه از دانش آموختگان حوزه علم اطلاعات و کتابداری در خصوص پاسخگویی به چالش های پیش روی جامعه هدف بود که پیوسته در حال تغییر و افزایش است.
بنابراین، در هرگونه برنامه ریزی برای علوم کتابداری و اطلاع رسانی باید همه این پیچیدگی ها با ظرافت خاصی موردتوجه قرار گیرد تا ضمن زمینه سازی برای ادامه حیات در یک فضای میان رشته ای فرصت برای انجام وظایف ذاتی رشته که سالیان دراز و متمادی بدان ها پرداخته است فراهم گردد.
نخستین فعالیت کمیته برنامه ریزی بعد از بحث ها و بررسی های فراوان دوره کارشناسی بود. درس های این دروه بسیار کهنه و دور از جریانات حاکم و جاری در رشته علم اطلاعات و کتابداری بود. به عنوان نخستین گام، کمیته برنامه ریزی تمام گرایش های موجود در دوره کارشناسی را حذف و به صورت یک دوره مستقل با ۱۳۲ واحد در سه بخش دروس پایه، تخصصی اجباری و اختیاری برنامه ریزی شد. این برنامه را با اشتیاق و خرسندی فراوان در جلسه ۷۲۱ مورخ 31/3/1388 بعد از اخذ تایید کمیته برنامه ریزی علوم انسانی و اجتماعی به تصویب شورای عالی برنامه ریزی آموزش عالی رسانیدم. این برنامه بعد از امضای وزیر از مهر سال تحصیلی ۱۳۸۸ توسط دانشگاه های مجری عملیاتی شد و برنامه قبلی ملغی اعلام گردید.
حساسیت زیاد به روزآمد بودن دروس و برنامه های درسی موجب آن شد که برنامه درسی این دوره پس از گذشت ۵ سال مجددا مورد بازبینی کمیته برنامه ریزی علوم کتابداری و اطلاع رسانی قرار گیرد. در این فاصله، و بعد اجرای دوره توسط گروه های آموزشی، تجربه های ارزشمندی در اختیار کمیته قرار داشت.
تجدیدنظر در این برنامه با کلی تغییرات به همراه بود، طوریکه تعداد زیادی از دروس فناوری اطلاعات برای برخورد با چالش های پیش رو که کتابداران روزمره با آن مواجه بودند در برنامه درسی این دوره گنجانیده شد. تصویب و ابلاغ این برنامه به دانشگاه های مجری مبدا تحولات بزرگ و چشمگیری در رشته و دانشجویان بود.
در پیگیری دیدگاه دوم به این نتیجه رسیدیم که گرایش های موجود رشته کتابداری و اطلاع رسانی در مقطع کارشناسی ارشد را با بازنویسی مجدد بروز آوری کنیم. در این راستا محتوای برنامه های گرایش های چهارگانه که در آن مورد تجربه کافی داشتم به شرح زیر در دستور کار اعضای کمیته قرار گرفت:
1. گرایش مطالعات کتابخانه های عمومی
2. گرایش مدیریت کتابخانه های دانشگاهی
3. گرایش کتابداری کودک و نوجوان
4. گرایش مدیریت اطلاعات
از بین گرایش های فوق در دوره مدیریت من بر کمیته برنامه ریزی علم اطلاعات و دانش شناسی گرایش های ۱، ۲، و ۴ در گروه برنامه ریزی علوم اجتماعی و آنگاه در شورای عالی برنامه ریزی که خود در جلسات شرکت می کردم و از برنامه های کمیته دفاع بعمل می آوردم تصویب و سپس با امضای وزیر وقت علوم، تحقیقات و فناوری برای اجرا به دانشگاه های کشور ابلاغ شد.
ساختار برنامه ها در رشته های کارشناسی ارشد به این صورت است که ۳۲ واحد درس در سه بخش اختصاصی اجباری ۱۲ واحد، اختصاصی اختیاری ۴ واحد از بین دروس مختلف مرتبط پیشنهادی و دروس تکمیلی شامل سمینار تحقیق ۲ واحد، کارورزی ۲ واحد، و پایان نامه ۴ واحد که بعد ها به ۶ واحد افزایش یافت ارائه می شود.
ساختار برنامه ها در گرایش ها قدری متفاوت از رشته ها تدوین شده است. در گرایش ها دروس ارائه شده به شکل زیر است:
1. دروس پایه ۱۰ واحد
2. دروس تخصصی اجباری ۱۲ واحد
3. پدروس تخصصی اختیاری ۴ واحد
4. کارورزی ۲واحد
5. پایان نامه ۶ واحد.
در بین دروس ارائه شده ۱۰ واحد درس پایه با این هدف در نظر گرفته شده است که دانشجو در همه گرایش ها در علم اطلاعات و دانش شناسی در مقطع کارشناسی ارشد حداقل ۵ درس به میزان ۱۰ واحد دروس پایه و مشترک را بگذراند‌ و از این طریق اشتراک ذهنی و دانشی بین همه گرایش ها بوجود آید و سپس در قالب درس های تخصصی اجباری و اختیاری به کسب تخصص در زمینه گرایش خود بپردازد. درس های پایه مشترک برای همه گرایش ها عبارتند از:
1. مبانی کتابداری و علم اطلاعات
2. کتابخانه ها و جامعه اطلاعاتی
3. آمار در کتابداری و اطلاع رسانی
4. روش تحقیق
5. سمینار تحقیق
لازم به ذکر است که برای همه برنامه ها بخش های زیر مد نظر بوده و رعایت شده است:
1. مقدمه که پیش درآمدی بر دوره مذکور ارائه می کند.
2. ضرورت و هدف دوره.
3. طول دوره و شکل نظام.
4. تعداد واحدهای درسی.
5. نقش و توانایی های موردانتظار از دانش آموختگان.
6. شرایط ورود به دوره.
7. شرایط اجرای دوره.
8. جدول دروس به تفکیک نوع درس.
9. جدول دروس به تفکیک نوع واحد و پیش نیازها.
10. شرح درس ها: در شرح درس ها ۴ قسمت مشخصات درس، اهداف درس، شرح سرفصل ها و منابع پیشنهادی وجود دارد.
دوره دکتری
سرفصل های دوره دکتری که افتخار تاسیس این دوره را برای اولین بار در دانشگاه های دولتی و در دانشگاه شیراز با مشارکت دانشگاه فردوسی مشهد در پرونده خود دارم، تا تاریخ اقدام مورد بازنگری قرار نگرفته بود. با توجه به اولویت و فوریت آن، دوره دکتری پس از رسیدگی به برنامه‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد در سال ۱۳۹۰ در دستور کار کمیته برنامه ریزی قرار گرفت. با این حال، از سه دانشگاه دیگر مجری این دوره یعنی دانشگاه تهران، دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه شهید چمران اهواز در خواست کردم تا برنامه دکتری پیشنهادی خود را به صورت انفرادی یا به صورت مشترک تهیه و تسلیم کمیته برنامه ریزی علوم کتابداری و اطلاع رسانی و اطلاع رسانی وزارت علوم کنند.
در خود کمیته مطالعات فراوانی برای این دوره مثل سایر دوره صورت گرفت. به حق می توانم ادعا کنم که همه همکارانم سعی می کردند با مطالعه وارد جلسه شوند و یافته ها و نتیجه مطالعات خود را برای سایر همکاران ارائه دهند.
در حالیکه از دانشگاه های یاد شده نمایندگانی در کمیته برنامه ریزی حضور داشتند اما جوابی در پاسخ به درخواست من تا زمان تدوین برنامه واصل نشد.
کمیته برنامه ریزی راسا کار تدوین برنامه درسی دوره دکتری را در دست گرفت. حاصل ساعت ها بحث و بررسی منجر به برنامه ریزی دوره بازیابی اطلاعات و سپس دوره مدیریت دانش و اطلاعات شد.
این دو برنامه مانند برنامه های کارشناسی و کارشناسی ارشد پس از تصویب در کمیته در گروه برنامه ریزی علوم اجتماعی و آنگاه در شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مطرح و مصوب گردید و جهت اجرا توسط وزیر وقت علوم، تحقیقات و فناوری به دانشگاه های مجری ارسال کردید. دروس دوره دکتری بازیابی اطلاعات بسیار فنی و در سطح دروس دانشجویان مهندسی کامپیوتر طراحی شد.
دانشگاه های مجری در اجرای این دوره باید از خدمات علمی اساتید کامپیوتر بهره مند می شدند. از این رو، دانشگاه های متقاضی این دوره موظف بودند به همراه پرونده ای که به کمیسیون گسترش تخصصی علوم انسانی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که افتخار ریاست آن را سالها در پرونده خود دارم ارسال می کردند رزومه و رضایت عضو هیات علمی رشته کامپیوتر را نیز ضمیمه کنند. این مورد یکی از چالش های دوران مدیریت من در کمیته برنامه ریزی و کمیسیون گسترش تخصصی علوم انسانی است.گذشت موردی نداشت و اجرای صحیح برنامه در اولویت برنامه‌های کاری من بود.
در دانشگاه شیراز همکاری بخش مهندسی کامپیوتر با بخش علم اطلاعات و دانش شناسی مغتنم بود و فرصتی را فراهم آورد که دانشجویان علیرغم سختی ها در کوتاه زمانی بعد رضایت کامل خود را ابراز داشتند.
اکنون بخش علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شیراز به جذب عضو هیات علمی از رشته مهندسی کامپیوتر موفق شده و اطمینان دارم که موفقیت نهایی از آن این بخش، اساتید محترم و دانشجویان آن است. وقت کم است به همین مقدار بسنده می کنم ولی حرف بسیار است.
تغییر نام رشته نیز داستانی است که باید بازگو شود. بعد از کناره گیری من و انتصاب دوست و همکار عزیز جناب آقای دکتر عبدالحسین فرج پهلو از دانشگاه شهید چمران اهواز به ریاست کمیته برنامه ریزی از آذر سال ۱۳۹۳ تا کنون همان افراد که در کمیته با من همکاری داشتند با ایشان همکاری می کنند.
اطلاعات زیادی به صورت خبر در مطبوعات و رسانه ها و نیز در لیزنا از اقداماتی که طی این سال ها انجام داده اند منتشر نشده است. اما می دانم که گرایش کارشناسی ارشد کودک و نوجوان را کار کرده اند و مصوب شده است. این خبر توسط دکتر محمد حسن زاده منتقل شده و اطمینان دارم که صحیح است.
نشر جریانات و اقدامات انجام شده می تواند در روشنگری و خدمات صورت گرفته برای جامعه علمی ارزشمند تلقی شود. شاید در وهله بعد از عملکرد کمیته برنامه ریزی علوم کتابداری و اطلاع رسانی از مصاحبه ای که با جناب دکتر فرج پهلو انجام می دهید از آذر ماه سال ۱۳۹۷ به بعد اطلاعات مشخص تری کسب کنید.