مسئولیت اجتماعی کتابخانه های دانشگاهی

دکتر حمید احمدی

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه رازی

مفهوم مسئولیت اجتماعی سازمان شامل موضوعاتی مرتبط با رفتار سازمان در محیط اجتماعی بوده و فراتر از قلمروهای صرفاً اقتصادی است که سازمان ‌ها به‌طور سنتی با آنها در ارتباط هستند. کتابخانه به ‌عنوان نهاد اجتماعی طبق این تعریف دارای وظایفی در جامعه است. هدف کتابخانه‌ ها و مراکز اطلاع ‌رسانی از هر نوع ( دانشگاهی، عمومی، اختصاصی، آموزشگاهی) و در هر اندازه که باشند تحت تأثیر نیاز های جامعه شکل می‌گیرد و تعیین می ‌شود. در واقع نیاز های جامعه متغیر مستقل، و خدمات کتابخانه و هدف‌ ها، متغیر وابسته‌ اند. سه هدف فرهنگی، اطلاع‌ رسانی و آموزشی را می‌ توان برای نهادهای مانند کتابخانه برشمرد و هر سازمان و نهاد، برحسب نوع و اندازه و امکانات و جامعه ‌اش، به درجات به این هدف ‌ها شاخصیت می ‌بخشد. هدف فرهنگی؛ کتابخانه ‌ها و مراکز اطلاع‌ رسانی انتقال دهنده‌ فرهنگ در انواع شکل ‌های نمادین آن هستند و به‌ ویژه عادت به مطالعه، ترویج کتابخوانی، و گسترش سواد اطلاعاتی و سواد رسانه ‌ای از جمله چالش‌ های مهمی هستند که کتابخانه‌ ها و سازمان ‌های اطلاعاتی موظف‌ اند به آن بپردازند و در کنار تدبیرهای عالمانه برای بهره ‌گیری از فناوری اطلاعاتی در این زمینه، به عوامل جذابیت بخشی چون معماری داخلی کتابخانه ‌ها، توسعه ابعاد زیباشناختی نشر و ارتباطات توجه کنند. هدف اطلاع‌ رسانی؛ این هدف، گستره وسیعی از پاسخ به پرسش‌ های مشخص، تا آگاهی‌ رسانی اطلاعات مورد نیاز برای پژوهش در تمام سطوح و طرح پرسش‌ های تازه را در بر می‌گیرد و در اینجا، فناوری اطلاعات نقش مهمی ایفا می‌کند، چون کتابداران، اطلاع ‌رسانان، نظام‌ ها و بانک ‌های اطلاعاتی، همگی مجموعه‌ ای تشکیل می ‌دهند که نه تنها اطلاعات مناسب را در سطحی گسترده اشاعه می‌ دهند، قادرند نیازهای اطلاعاتی را پیش‌ بینی کرده، بین کاربران و جامعه علمی بیرون از کتابخانه پیوند برقرار کنند. هدف آموزشی؛ این هدف نیز از جمله ویژگی‌ های عام هر کتابخانه و مرکز اطلاع ‌رسانی است، چون گذشته از کتابخانه‌ های آموزشگاهی، دانشگاهی، کتابخانه‌ عمومی و کتابخانه‌ های تخصصی هم به گونه ‌ای نقش آموزشی دارند و این بیشتر در فراهم آوری، خدمات مرجع و مشاوره نمایان می ‌شود. البته نقش آموزشی کتابخانه‌ ها در نظام‌ های اداری ملت‌ ها متفاوت است. بنابراین کتابخانه ­ها با این سه هدف مشخص در قبال جامعه خود مسؤلیت دارد. به عبارتی، به مانند یک سازمان خدماتی وظیفه ای اجتماعی و فرهنگی دارد. کتابخانه یک نهاد اجتماعی است نه انبار و مخزن کتاب. طبق تعریف گذشته کتابخانه مکانی است که در آن کتاب نگهداری می ‌شود. در واقع محلی برای جمع کردن کتاب‌ها... اما این هرگز به معنای انبار کردن کتاب به‌ مانند انبار کاغذ، انبار کالا، اجناس و غیره نیست و در هیچ منبعی ذکر نشده است که کتابخانه انبار کتاب است. کتاب یکی از محمل ‌های دانایی است و جایی که دانایی نگهداری می‌شود آن مکان انبار نیست. البته می‌توانیم بجای انبار کلمه حافظه را بکار ببریم، حافظه دانش، حافظه دانایی ... پس نتیجتاً کتابخانه حافظه دانش و دانایی است.

ازدیدگاه جامعه ‌شناختی، کتابخانه‌ ها به‌عنوان یک نهاد اجتماعی شناخته می ‌شوند، چون انسان موضوع بحث کتابخانه ‌هاست و انسان در جامعه معنا پیدا می ‌کند. پس کتابخانه‌ ها سازمان اجتماعی هستند که ایده آل‌ های اساسی جوامع در آن شکل می‌گیرد و مکانی است که مردم می‌توانند افکار، اندیشه ‌ها و اطلاعات عمیق را در آن پیدا کنند. کتابخانه‌ ها می‌توانند ما را در برابر سلطه نادانی حفظ کنند. نقش مهمی در آموزش و پژوهش مادام‌ العمر دارند. کتابخانه ‌ها با در اختیار گذاشتن و تهیه اطلاعات ثبت شده بر اساس نیاز های شهروندان آنها را در رسیدن به دانایی کمک می کنند.

به‌طورکلی کتابخانه ‌ها به‌عنوان سازمان و نهاد اجتماعی باید به نکات زیر توجه ویژه ‌ای داشته باشند:

• تجدید نظر در اهداف و رسالت و خط ‌مشی‌ها، به‌طوری‌که برای توسعه کشورها و ملت‌ها منابع اطلاعاتی مناسب فراهم نمایند
• مجموعه‌ سازی مفید و کارساز به‌ ویژه در کتابخانه ‌های عمومی که دانشگاه مردم تلقی می ‌شوند، بایستی سلایق و نیازهای مردم اللخصوص مردم بومی آن ناحیه ‌ای که کتابخانه در آن وجود دارد را مورد توجه قرار دهد. مثلاً اگر کتابخانه‌ای در مناطق کردنشین احداث شده بخشی از مجموعه آن بایستی به زبان و ادبیات کردی اختصاص یابد و همین‌طور سایر مناطق و مسائل فرهنگی و اعتقادی آن نواحی.
• شرکت در برنامه ‌های آموزشی، برنامه‌ های آموزشی در کنار تهیه منابع اطلاعاتی اهمیت ویژه ‌ای برای مردم دارد. مثلاً در کتابخانه عمومی کلاس ‌های آموزشی خانواده و یا در کتابخانه دانشگاهی کارگاه‌ های سواد اطلاعاتی و آموزش روش ‌های اطلاع‌ یابی.
• مشارکت و همکاری با سازمان‌ های محلی و ملی در راستای توسعه و پیشرفت جامعه. مثلاً یک کتابخانه عمومی یا دانشگاهی و یا تخصصی با انجمن‌ های آن ناحیه همکاری و همفکری داشته باشد و در کارهای زیست ‌محیطی با سازمان ‌ها و نهاد ها همکاری داشته باشد.
• آموزش کاربران جهت استفاده مؤثرتر، مناسب‌ تر و ایمن ‌تر از فناوری‌ های جدید اطلاعاتی و ارتباطی

در مجموع کتابخانه ‌ها باید شرایطی را برای شهروندان ایجاد کنند که بتوانند مهارت ‌های اطلاعاتی و اطلاع‌ یابی و استفاده مؤثر از اطلاعات را بهبود بخشند و در آگاهی دادن به مردم برای توسعه و پیشرفت تلاش کنند و به این شعار که کتابخانه دانشگاه مردم است عمل کنند و به آن پایبند باشند تا مسؤلیت اجتماعی خود را به مردم و با کیفیت ارائه دهند.