دکتر زهیر حیاتی
مقدمه
کمیته برنامه ریزی کتابداری و اطلاع رسانی در شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که از شروع انقلاب فرهنگی (1359 – 1362) شروع به فعالیت کرده بود، در سال 1391 به دنبال تغییر نام رشته کتابداری و اطلاع رسانی در دانشگاه‌های تابع وزارت علوم به رشته علم اطلاعات و دانش شناسی (که حدیث آن را باید در جائی دیگر خواند ) نام آن به کمیته برنامه ریزی علم اطلاعات و دانش‌شناسی تغییر کرد. و از سال 1386 ترکیب آن عوض شد. به اعتبار اعضای تحول خواه آن، انتظار می رفت انقلابی در رشته کتابداری و اطلاع رسانی به راه اندازد؛ رشته ای که دیگر بسیاری نام پیشین را برنمی تافتند و آن را کهنه می پنداشتند.
اعضای کمیته جدید از آغاز تاکنون اندکی تغییر کرده است. کمیته در برنامه های تحصیلی رشته به اصطلاح علم اطلاعات و دانش شناسی در همه مقاطع تحصیلی، با هدف عمده همگام کردن با تحولات فن آوری اطلاعات و ارتباطات، بازنگریسته است. شماری گرایش‌ها و رشته های جدید نیز خلق کرده است.
هدفی که در همه این اقدامات و دگرگونی‌ها دنبال می شده است تامین نیازهای بازارهای کار قدیم و جدید بوده است که بر اثر ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات دگرگون شده یا بوجود آمده بودند. فارغ التحصیلان رشته ... باید در همه مشاغل و حرفه هایی که در آن ها نشانی از فنآوری اطلاعات وجود می داشت حضور داشته و نقش اساسی بازی می کردند.
این جستار می خواهد نشان دهد که آرزوی فوق، به خصوص آن چه در مورد اشتغال فارغ التحصیلان در اسناد کمیته برنامه ریزی رشته آمده است، تا چه حد تحقق یافته است و فارغ التحصیلان چقدر از برنامه‌های آموزشی آن احساس رضایت می کنند. این نوشته در دو بخش تنظیم شده است. در بخش نخست برنامه های درسی مقاطع مختلف رشته، و در بخش دوم گفته‌های فارغالتحصیلان و دانشجویان رشته تحلیل می شود.
برنامه های درسی
برنامه های درسی که در کمیته های مختلف شورای عالی برنامه ریزی تهیه و تصویب می شود ساختار یکسان دارند. هر برنامه درسی از بخش‌های مختلف تشکیل می شود . در آن ها نخست مقدمه و سپس هدف ها می آید. منطقاً آنچه در بخش های بعدی می آید لازم است در چارچوب گزاره‌های این دو بخش باشد. در این نوشته به بررسی این دو بخش آغازین یک برنامه تحصیلی مصوب کمیته در هریک از مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری پرداخته میشود.
برنامه دوره کارشناسی
بازنگری در برنامه درسی این مقطع در سال 1393 صورت گرفته است. هدف اعلام شده این دوره "تربیت متخصصان اطلاعات و دانش برای انجام فعالیت‌های حرفه ای در سازمان‌ها و مراکز اطلاعاتی مانند کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی، مراکز تحلیل اطلاعات، مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش سازمان‌ها در بخش‌های دولتی و خصوصی" تعریف شده است. مقطع کارشناسی از دو نظر برای برنامه ریزان مهم بوده است: یکی این که تعداد زیادی از فارغ التحصیلان این مقطع قرار است وارد بازار کاری شوند که گسترده تر و در عین حال رقابتی تر از گذشته است؛ دیگر این که تعدادی از فارغ التحصیلان آن وارد دوره های تحصیلات تکمیلی می شوند.
محیط‌های کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی محیط‌های آشنائی هستند که گروه‌ها و بخش‌های آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، علیرغم همه بی علاقگی به نامشان، هنوز از آنها دل نمی کنند، اما دیگر محیط‌های کار مانند آن چه که کمیته از آنها نامبرده است چه بسا ناآشنا و تا حد زیادی برای مدعیان جدید نفوذ ناپذیر هستند. با این وجود، برنامه ریزان درسی امیدوارند برنامه شان "انتظار این دانشجویان ازیک سو و مطالبات بازار کار را از سوی دیگر تامین کند" .
کارشناسی ارشد
کمیته برنامه ریزی برای به دست آوردن زیست بوم‌های جدید و گسترش نفوذ رشته دست به تدوین و تصویب چهار رشته جدید به نام‌های: مطالعات آرشیوی، مدیریت و سازماندهی نسخه های خطی، علم سنجی، و دانشنامه نگاری زد. علاوه بر این، گرایش‌های جدیدی از این قرار نیز به رشته افزودند: مدیریت اطلاعات، مدیریت کتابخانه های دانشگاهی، مطالعات کتابخانه های عمومی، و مدیریت کتابخانه های دیجیتال
تاسیس گرایش‌های جدید پیرو همان سیاست و راهبرد کمیته در حفظ زیست بوم قدیمی و به دست آوردن زیستگاه‌های جدید صورت گرفته است. در اینجا به بررسی یک برنامه با عنوان "مشخصات کلی برنامه دوره کارشناسی ارشد علم اطلاعات و ...:گرایش مدیریت اطلاعات" (مصوب هشتصدو چهارمین جلسه شورای عالی برنامه ریزی، مورخ 19/6/91) پرداخته می شود.
عنوان این گرایش کلی و عمومی است ولی برنامه ریزان، پیرو سیاست پاسخ به نیازهای بازار کار ، توجهشان به بازار کار کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی است و نظر دارند که فارغ التحصیلان این گرایش و گرایش‌های همسان در پست‌های مدیریتی و اجرائی این مراکز قرار گیرند. آن ها از فارغ التحصیلان انتظار دارند بر مبنای آموخته‌هایشان در طی دوره، در مدیریت اطلاعات و فرایندهای آن نوآور باشند.
دوره دکتری
این مقطع تحصیلی دارای دو گرایش مصوب با عنوان‌های: بازیابی اطلاعات و دانش و مدیریت اطلاعات و دانش است. برنامه ای که مورد بررسی قرار گرفت گرایش بازیابی اطلاعات و دانش نسخه بازنگری شده ( مصوب جلسه شماره 806 مورخ 6/7/93) است که شرح آن در ادامه آورده می شود.
برخلاف برنامه آموزشی دو مقطع تحصیلی پیشین، در برنامه دوره دکتری بازار کار مشخص نشده است و انتظاری جز "بررسی مفاهیم روزآمد و عمیق مرتبط با بازارکار رشته و دستیابی به دانش تخصصی" از فارغ التحصیلان ندارد. ولی به رسم و روال گذشته فارغ التحصیلان این مقطع تحصیلی تا کنون بازار کاری به جز در مراکز و موسسات آموزشی و پژوهشی، به طور عمده گروه‌های علم اطلاعات و دانش شناسی، نداشته و ندارند. تعدادی از فارغ التحصیلان دوره های دکتری که از گذشته دارای مشاغلی به جز عضویت در هیات علمی دانشگاه‌ها هستند، چنانچه هنوز در مشاغل قدیم باقیمانده اند، تنها به امید دستیابی به یک فرصت شغلی در هیات علمی در یکی از این گروه‌ها به انتظار نشسته اند. درادامه به سخنان دانشجویان و فارغ التحصیلان در ارتباط با رشته و بازار کار پرداخته می شود.
سخنان دانشجویان و فارغ التحصیلان در ارتباط با رشته و بازار کار
قبل از گزارش سخنان دانشجویان و فارغ التحصیلان لازم است به گزارش یافته‌های دو اثر پژوهشی، یکی در قالب پایان نامه دوره دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی و دیگری در قالب یک طرح پژوهشی پرداخته شود.
رحیم شهبازی در پایان نامه اش شایستگی های انتقال یافته به فارغ التحصیلان مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد را برای پیدا کردن شغل در بازارهائی بررسی کرده است که بر مبنای فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی شکل گرفته اند . او می نویسد:
بر اساس تحلیل محتوی انجام گرفته، برنامه های درسی موجود، حدود یک سوم از مجموع 222 آیتم موجود در سازه تحلیل محتوی را پوشش نمی دهند که با توجه به رقابت شدید در بازار کار و نیز محیط پویای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی کشور، رقم قابل ملاحظه ای به شمار می رود.
و می افزاید:
اگر فرصتی را که ناشی از ظهور فناوری‌های نوین است سریعا در نیابیم و متناسب با آن برنامه ریزی نکنیم، ظرف مدت کوتاهی، تهدیدها به صورت جدی تری خود را نمایان خواهند کرد. در این صورت و به ویژه با وضعیت نامناسب اشتغال در ایران، ظرف چند سال آتی عموم فرصت‌های کتابداران را فناوران اطلاعات اشغال خواهند کرد و به حق هم این کار را می کنند.
زاهد بیگدلی و همکاران (1396) در پژوهش خود میزان امیدواری دانشجویان به یافتن کار را در حد متوسط و میزان امیدواری به یافتن شغل مرتبط یا نیمه مرتبط با رشته تحصیلی خود د را از متوسط نیز پائین تر، می دانند. اما امید برای یافتن هر شغلی از حد متوسط بالاتر است. از نظر این دانشجویان آنچه که بیشتر بر امیدواری دانشجویان به یافتن شغل تاثیر می گذارند در " تعداد زیاد پذیرش دانشجو در رشته و آنچه کمتر بر آن تأثیر می گذارد تناسب محتوی آموزش رشته با نیازهای جامعه است.
با توجه به یافته های این دو پژوهش نمی توان در گزارش زیر انتظار سخن‌های خیلی امیدوار کننده داشت :
آینده شغلی و بازار کار در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی
خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در تاریخ یکشنبه 14/5/1397 می نویسد که"درمیان اصلی ترین دغدغه های این روزهای داوطلبان و خانواده ها انتخاب یک رشته آینده دار و مناسب در بازار کاراست." و در پی آن فرصت شغلی و بازار کار رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مطرح می شود. این خبرگزاری به عنوان مثال فرصت‌های شغلی کتابداران متخصص را در کتابخانه های عمومی و مدارس مطرح می کند و از دانشجویان و فارغ التحصیلان می خواهد که به پرسش‌هائی که مطرح شده است پاسخ گویند. چندین سئوال پرسیده شده است که در میان آن ها دو سئوال مربوط به دلیل انتخاب رشته علم اطلاعات و دانش شناسی است و دیگری مربوط به توصیه این رشته تحصیلی به دیگران است.
فارغ التحصیل 1: کارشناس ارشد از دانشگاه الزهرا (س)
این دانش‌آموخته دلیل انتخاب رشته را وعده وجود بازار کار اعلام می کند اما می افزاید: "متاسفانه با وجود این که جزو دانشجویان نمونه و استعدادهای درخشان این رشته هستم موفق به کار در حوزه رشته تحصیلی ام نشدم". او معتقد است رشته تنها 70درصد او را از نظرمهارت و علم برای ورود به بازار کار توانمند ساخته است. وی می افزاید که با توجه به گستردگی مباحث موجود در این زمینه و قدیمی بودن برخی سرفصل‌ها و نظری بودن اکثر مطالب...فارغ التحصیلان از مهارت کافی برخوردار نیستند .
دانشجوی 1: دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان
این رشته از نظر ظرفیت شغلی گسترده و متنوع است. علاوه بر کار در کتابخانه ها، برنامه نویسی، انجام پروژه های نهادهای مختلف، شرکت‌های دانش بنیان و مراکز و شرکت‌ها از دیگر فرصت‌های شغلی این رشته است. همچنین کسانی را سراغ دارم که با مدرک رشته کتابداری در آرشیو صدا و سیما مشغول کار هستند و اگر شرایط جامعه و تخصص گرائی بهتر شود تمام دانشجویان این رشته می توانند وارد بازار کار شوند.
یکی از استادان همین دانشگاه اظهار می کند:
در هیچ کجای دنیا کتابدار برنامه نویس نیست. من با یادگیری کامپیوتر و برنامه نویسی مخالف نیستم و دانشجویان را به فراگیری این مهارت‌ها تشویق می کنم، اما رشته کتابداری برنامه نویسی نیست....اهداف مشخص، مدون و منسجمی در رشته علم اطلاعات...تعریف نشده و مشخص نیست دانشجویان به کجا می خواهند برسند...
به دنبال ایسنا، خبرگزاری اختصاصی کتابداری و اطلاع رسانی (لیزنا) برای آگاهی در مورد "بازار کار کتابداران و گلایه های آن ها" به سراغ تنی چند از دانش آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی رفته و از آن ها در مورد انگیزه تحصیلی شان در این رشته و همچنین علت بیکاری آن ها سئوالاتی مطرح کرده است.
فارغ التحصیل2: کارشناس کتابداری و اطلاع رسانی
"چند بار در حین تحصیل در ترم اول تصمیم به انصراف گرفتم. حدود سه سال پس از فارغ التحصیلی در مقطع کارشناسی استخدام شدم. انگیزه ام برای ادامه تحصیل نرفتن به سربازی بود؛ انگیزه خاصی نداشتم. متاسفانه آن طور که باید و شاید توانمندسازی خاصی در دانشگاه صورت نگرفته و بیشتر یک سری محفوظات بوده که حفظ کرده و امتحان می دادیم. وی در باره علت عدم اشتغال دانش آموختگان رشته اظهار می دارد: علت خاصی که برای بیکاری فارغ التحصیلان وجود دارد این است که تعداد فارغ التحصیلان این رشته تناسبی با بازار کار ندارد..."
دانشجوی2: کارشناسی ارشد داشگاه تهران
او در باره نحوه اشتغالش وموفقیتش می افزاید: انجام کارهای کوچک در این رشته را از دانشجوئی آغاز کردم. همکاری در چند پروژه راه انداری کتابخانه را تجربه کردم و بعد از فارغ التحصیلی نیز به آن ادامه دادم و کار رسمی را تقریبا از همان زمان شروع کردم. .. تجربه کار اجرائی بسیار در این زمینه موثر است.
دانشجوی 3: کارشناسی ارشد
او همزمان با فارغ التحصیلی در مقطع کارشناسی در یک سازمان دولتی مشغول به کار شده است. او در مورد انگیزه اش از تحصیل می گوید:
به تدریج علاقه مند شدم و با روحیات من هم سازگار بوده است. تحصیل در این رشته تا حد زیادی توانسته است وی را از نظر مهارتی و علمی برای ورود به بازار کار توانمند سازد که این موضوع را بیشتر مدیون دوران کارورزی در کتابخانه ها بوده است. او مشکل بازار کار رشته را مدیران غیرحرفه ای، نا آشنائی مدیران با رشته کتابداری و مطابقت نداشتن مهارت‌های مورد نیاز بازار کار با مهارت‌های فارغ التحصیلان می داند.
فارغ التحصیل 3: کارشناس ارشد
در حال حاضر او در حوزه مرتبط با رشته خود به کار مشغول نیست. و در این باره که تحصیل در این رشته به چه میزان او را برای ورود به بازار کار توانمند ساخته است بیان می دارد:
بعد از اتمام تحصیل ما در مقطع کارشناسی سرفصل درس‌ها عوض شد. ما حتی فهرست نویسی ماشینی هم نداشتیم (البته در کارورزی‌ها کمی کار کردیم)، درس‌ها در حد پایه علمی بود که هر کتابدار سارده باید بداند، فقط همین. در دوره ارشد هم همینطور. سواد اطلاعاتی و ذخیره و بازیابی که جزو مهمترین درس‌ها بود به بدترین شکل به ما تدریس شد.
او هیچ توصیه ای برای کسانی که می خواهند وارد بازار کار این رشته شوند ندارد.
فارغ التحصیل 4: کارشناس ارشد
من ارشد علم اطلاعاتم از دانشگاه علوم و تحقیقات (دانشگاه آزاد اسلامی) هستم.الان هم استخدام نهاد هستم.حداقل حقوق را داریم نسبت به ارگان‌های دیگر... اما خدایی یک دهم ارگان‌هائی مثل بانک و بیمارستان هم کار نمی کنیم. من راضیم. وقتی از سرکار می روم خانه انگاری رفتم تو شهر یک دوری زدم آمدم خانه، خستگی اش خیلی کمه، اما دادشم که تو اطاق عمل بیمارستانه همیشه خسته است و ...
خبرگزاری لیزنا این بار به سراغ یکی از استادان رشته در دانشگاه شهید مدنی آذربایجان میرود و گفتگویی را با او انجام می دهد. عنوانی که خبرگزاری به این مصاحبه می دهد "بهترین رشته، رشته علم اطلاعات و دانش شناسی هست". این عنوان برگرفته از گفته های استاد مذکور است. او از این که رشته علم اطلاعات و دانش شناسی را انتخاب کرده خیلی شادمان است و می گوید:
رشته کتابداری از نقاط مثبتی بوده است که در زندگیم با آن مواجه شدم. تنها انتخابی که همیشه از آن راضی هستم.....حالا این یک طرفه قضیه و ازطرف دیگر محمل‌های حامل اطلاعات و دانش به حدی متنوع و بعضا ناهمگن شده اند که مدیریت و کنترل این ها به روش‌های مدیریتی قوی و متنوعی نیاز دارد.
او درادامه دانشجویان را به تحصیل و تحقیق در حوزه مدیریت اسناد به خصوص اسناد الکترونیکی - موضوعی که خود در دوره دکتری در کشور ترکیه در آن تحصیل و تجربه کسب کرده است- فرامی خواند. انتشار مصاحبه مذکور اظهار نظرهای متعددی را از سوی دانشجویان استاد مذکور موجب شد . تعدادی از آن ها را در زیر میخ وانید.
پی نوشت ا:
نه فقط در رشته علم اطلاعات بلکه در خیلی از رشته های دانشگاهی مخصوصا در رشته های مهندسی به دلیل تغییرات سریع در فناوری‌ها بیشتر مطالبی که در دانشگاه‌ها تدریس می شود مطالب تاریخ مصرف گذشته و مطابق با نیازهای بازار کار نیست. و این خود فرد است که باید اطلاعات و مهارت هایش را روزآمد نگه دارد که البته این کار به دلائل روانی، محیطی، فرهنگی، و ... برای خیلی ها مقدور نیست.
پینوشت 2:
بنده لیسانس علم اطلاعات... را از دانشگاه فردوسی مشهد با رتبه شاگرد اولی و فوق لیسانس را از دانشگاه تربیت مدرس تهران با رتبه شاگرد اولی گرفتم و راحت می توانستم دکتری بخوانم. با کارشناسی ارشد عضو هیات علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان شدم و نرفتم و الان 16ساله مدیریک کتابخانه دانشگاهی –پژوهشی هستم.. اما رک بگم شاید بقیه رشته ها بازار کارشان اشباع شده باشد ولی دیگه رشته کتابداری بازار کار ندارد. امروزه باید کارشناسی علم اطلاعات... حذف شود و فقط کارشناسی ارشد دانشجو بگیرد آن هم از رشته‌های دیگر بیایند و در این رشته ادامه تحصیل دهند از جمله لیسانس‌های کامپیوتر، چون واحدهای درسی کتابداری دیگر کاربرد ندارد.
پی نوشت 3:
متاسفانه رشته ما نه از بیرون و نه از درون هیچ جذابیتی ندارد. حقوقشم که هزار ماشاالله به به... بیا و ببین مثل خیلی چیزا، بیائیم شعار ندهیم.
پی نوشت4:
بهترین رشته است برای آنهائی که نفسشون از جای گرم در میاد و الا در ایران رشته... بوده و هیچ کاربردی ندارد.
پی نوشت5:
اولا کتابداری بهترین رشته نیست و ثانیا مقطع لیسانس به بعدش در کشور هیچ فایده ای ندارد. من هم ارشد را به چشم دیدم و هم دکترا را نیمه کاره گذاشتم چرا که گوینده حرفی برای گفتن ندارد و دانشش هم بیش از این نیست. خواهش می کنم دچار خود شیفتگی نشویم و چون در این رشته قرار داریم تعصب بیجا نداشته باشیم. خدائی اش هم لیسانس اگر با سرفصل‌های پربار بخواهد برگزار شود کل مقاطع بالاتر را میتواند پوشش دهد. واقعیت چیز دیگری است. خودمان را گول نزنیم کتابداری همان کتابداری است. علم اطلاعات و دانش شناسی یک مقدار بازی با واژگان است.
پی نوشت6:
باور بفرمائید ما در دوره ارشد تقریبا همان مطالب و سرفصل‌های کارشناسی را گذراندیم اما با عناوین به ظاهر با کلاس تر و شیک تر... استادمون هم چیز جدیدی واسه گفتن نداشتن... اینه که باید با سیلی صورت را سرخ نگهداریم که ارشد داریم.
پی نوشت7:
اگر شما هم مثل ما خوب درس خوانده بودید و شغلی نداشتید بازهم اینگونه حرف میزدید که آنقدر دل آدم را بزند؟ حداقل کمی با خودتان رو راست باشید... این همه اوقات خوش جوانی را صرف درس خواندن کردن و در نهایت شغل سادهای نداشتن که نیازهای روزمره ات را بگذرانی یعنی این رشته هیچگاه نمی تواند بهترین رشته باشد. شما موظفید واقعیات را صریح و روشن بیان کنید.مطمئن باشید عده زیادی این مصاحبه ها را می وانند و محور تصمیم گیری هایشان می گذارند. با خودمان رو راست باشیم.این حداقل لطفی است که باید شامل همه جامعه بشود.
تجزیه و تحلیل و نتیجه گیری
بهشت برین یا مدینه فاضله ای که کمیته برنامه ریزی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی شورای عالی برنامه ریزی به دانشجویان، فارغ التحصیلان، استادان و داوطلبان ورود به این رشته نشان می دهد و قول رسیدن به آن را می دهد، ما را به یاد شهر رویائی افلاطون، حکومت پرولتاریای مارکس، یا خیلی نزدیک تر و آشنا تر ساختن جامعه بی طبقه توحیدی و حکومت مستضعفان در دوران قبل از انقلاب سال 57 ایران می اندازد. از خصوصیات بارز علم و بر اساس منطق علمی اندیشیدن پرهیز از گفته ها و وعده های غیر واقع و نشدنی است. به خصوص اگر این وعده‌ها به افرادی داده شود که جوان هستند و به خاطر خصوصیت روانی که دارند به سادگی در دام شعارها و گفته ها و نوشته های جذاب گرفتار می شوند. همان گونه که به هیچ دلیل و منطقی عاشق ستاره های سینما می شوند.
عملکرد کمیته برنامه ریزی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در تدوین مقدمه و هدف‌هایی که برای این رشته ترسیم کرده است بی شباهت به آن چه سیاستمداران با مردم و حامیان خود می کنند، نیست. برنامه ریزان که عموما از استادان شاغل در دانشگاه‌ها هستند با دستی باز برنامه می نویسند و معمولا برنامه هایی که در کمیته های تخصصی تدوین می شود کمتر در مراحل بعد با مشکل روبرو می شوند. گرچه در کشورهایی مانند ایالات متحده و انگستان برنامه های درسی باید به تصویب انجمن های کتابداری و اطلاع رسانی برسد، کمیته برنامه ریزی و گروه های آموزشی رشته علم اطلاعات و ... اجباری در به تصویب رساندن برنامه های خود در انجمن مربوطه ندارند. کمیته برنامه ریزی در حالی که خواهان هماهنگی با تغییرات و پیشرفت‌های حوزه فنآوری اطلاعات است، و وعده مشاغل حوزه های اطلاعاتی و فنآوری اطلاعات را به دانشجویان می دهد بناگاه با یک عقب گرد به سراغ کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی می رود.
البته آگاهان رشته می دانند موقعی که صحبت از کتابداری و اطلاع رسانی می شود مراد یک چیز است که امکان جدا کردن آن ها از هم وجود ندارد. زمانی که کمیته برنامه ریزی تحت فشار از پائین دست به تغییر نام رشته زد و واژۀ "سنتی"کتابداری را از عنوان رشته حذف کرد، خود نیز می بایست از کتابداری خارج شود و هم و غم خود را صرف رشته جدیدی که برساخته است بکند و کتابداری تاریخ گذشته را به دیگران واگذارد. شاید مالکان جدید بتوانند برای زنده کردن آن چاره ای بیاندیشند. به مانند آن چه امروزه نوآوران با بافت‌های فرسوده شهری می کنند. ولی کمیته برنامه ریزی رشته چنین نکرد و بر اساس آن چه که نامش محافظه کاری است حوزه قدیم را همچنان برای خود نگه داشت.
سیاست وراهبرد مذکور موجب گمراهی کمیته برنامه ریزی در تدوین برنامه های مختلف رشته شده است. در برنامه کارشناسی هدف همگامی با فناوری اطلاعات و تغییرات فناوری و وارد کردن فارغ التحصیلان در مشاغل مربوط به فرایندهای اطلاع رسانی است. همه می دانند تعداد این مشاغل فراوان و گوناگون است و تصدی آن ها صلاحیت‌ها و شایستگی های خاصی را طلب می کند؛ صلاحیت‌هائی که باید از طریق برنامه درسی و استادان شایسته با استفاده از ابزارهای کارامد به فراگیران منتقل شود.
از فراگیران هم نباید غافل شد. سئوالی که در مورد اساتید مطرح است در مورد فراگیران هم قابل طرح است. آیا آن ها از توانائی علمی و هوشی برخوردارند که بتوانند درس‌های به اصطلاح "سنگین" این حوزه را فراگیرند؟
به این سئوال نه تنها فراگیران بلکه کمیته برنامه ریزی با توجه به اطلاعات و مدارکی که در دست دارد نیز باید پاسخ دهد. شاید یکی از دلائل وارد کردن دروس سطح پائین و محدود حوزه فنآوری اطلاعات در برنامه های درسی رشته این باشد
دربرنامه کارشناسی ارشد نا‌آگاهانه توجه کمیته برنامه ریزی به مشاغل سنتی کتابداری و اطلاعرسانی معطوف شده است و از هدف‌های شعاری مبنی بر ورود به مشاغل حوزه های فنآوریهای اطلاعاتی کمتر صحبت شده است. لابد برنامه ریزان محترم به خوبی می دانسته اند که رقابت با فارغ التحصیلان حوزه های فنآوری اطلاعات دشوار و دور از منطق است.
اما در برنامه درسی دوره دکتری به یک باره اوضاع تغییر کرده است و واقع گرایی را در تعداد کم درس‌ها و گرایش‌ها می توان دید. اما دو گرایشی که برای این مقطع تحصیلی تعریف شده است سئوال برانگیزند. برای گرایش "بازیابی اطلاعات و دانش" درس‌هائی تعریف شده که عموما در ارتباط با حوزه بازیابی اطلاعات هستند و به بازیابی دانش پرداخته نمی شود. سئوالی که در این جا مطرح می شود این است که چگونه با ابزارهای موجود که عموما در ارتباط با حوزه بازیابی اطلاعات هستند می توان دانش استخراج کرد؟ آیا دانش چیزی است که بتوان آن را در پایگاه‌های اطلاعاتی ذخیره کرد و در وقت نیاز آن را بازیابی و بکار گرفت؟
در مورد گرایش "مدیریت اطلاعات و دانش " این سئوال مطرح است که اطلاعات را می توان مدیریت کرد چون به صورت رقومی در می آید و امکان مدیریت و دستکاری آن وجود دارد ولی با دانش چگونه می توان رفتار کرد؟ دانش مقوله ای است که با هوش و روان سروکار دارد، چگونه می توان بدون برخورداری از هوش مصنوعی که در حال گسترش سیطره خود است به مدیریت دانش پرداخت؟ آیا موقعیت یا فرصت شغلی در سازمان‌ها و نهادهای موجود وجود دارد که در ارتباط با مدیریت دانش و فرایندهای آن باشد؟ آیا دفتر یا مدیریتی با این عنوان در سازمان‌ها بوجود آمده است؟
علیرغم ادعای کمیته برنامه ریزی در متحول کردن محتوی رشته، فارغ الحصیلان و دانشجویان این تغییر و تحول را کمتر مشاهده کرده و آن را ناچیز دیده اند. آن ها حتی این ادعا را مطرح می کنند که درس‌های مقاطع مختلف به نحوی ارائه می شود که تفاوتی چندانی میان مقاطع پائین و بالای رشته وجود ندارد. آیا این نقیصه را می توان به شرح درس‌ها نسبت داد یا به مدرسان؟
مصاحبه شوندگان کیفیت برنامه های تدریس شده را ابتدائی توصیف و ناکافی برای ورود به بازار کار می دانند. بر خلاف ادعای برنامه های درسی، دانش آموختگان اکثراً در کتابخانه‌ها ی یا سازمانهائی که ارتباطی با رشته تحصیلی آن ها ندارند شاغل شده اند. به گواه تحقیق زاهد بیگدلی و همکاران، تعداد آنهائی که بعد از فراغت از تحصیل هنوز در انتظار پیدا کردن شغل هستند نیز به مراتب بیشتر از آنهائی است که موفق به پیدا کردن شغل شده اند. در حالی که کیفیت برنامه‌ها تا این اندازه نامتناسب با بازار کار است، فارغ التحصیلان چگونه می توانند با رقبای جویای کار از رشته های دیگر به رقابت برخیزند؟ تاکنون مشاهده نشده که یکی از فارغالتحصیلان دوره دکتری رشته علم اطلاعات و ... در یکی از گروه‌های آموزشی کامپیوتر یا فنآوری اطلاعات جذب شود.
پایان نامه رحیم شهبازی نیز مؤید این مدعا است که فارغ التحصیلان دوره های مقدماتی و میانی رشته از صلاحیت‌ها و شایستگی‌های مورد انتظار بازار کار برخوردار نیستند. در این خصوص حتی مصاحبه شوندگان پا را فراتر گذاشته و در پاسخ به ادعاهای یکی از استادان خود که انتخاب رشته علم اطلاعات و ... را بهترین انتخاب ها می داند بیان می کنند که این سخنان غیرواقع یا بقول معروف از" سرسیری" بیان شده است.
مصاحبه شوندگان سبب پیدایش وضع نامطلوب را پذیرش بیش از حد دانشجو، تفاوت نگذاشتن میان درس‌ها در مقاطع مختلف تحصیلی، کیفیت پائین تدریس، و بی تناسبی وعده های برنامه های درسی و استادان با واقعیت‌های بازار کار دانسته اند.
اما برای برون رفت از وضع موجود چه باید کرد؟ برای این منظور راه حل‌های زیر پیشنهاد می شود:
1.تفکیک رشته کتابداری و اطلاع رسانی از رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و انتقال رشته نخست به دانشگاه‌های علمی و کاربردی. این رشته در دانشگاه‌های مذکور می تواند در سطح کاردانی و کارشناسی عرضه شود. بعید است کمیته برنامه ریزی علم اطلاعات و دانش شناسی کنونی موافق چنین پیشنهادی باشد. به نظر نگارنده وظیفه انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران است که چنین پیشنهادی را به بحث بگذارد و در باره آن تحقیق کند. در چنین صورتی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی می تواند با برنامه های خود و دانشگاه‌هائی که در آنها عرضه می شود به کار خود ادامه دهد. طبعا مانعی برای همکاری های علمی و تجربی میان دو رشته وجود ندارد.
2. بررسی جامع در باره بازار کار رشته علم اطلاعات و دانش شناسی زیر نظر انجمن کتابداری و اطلاع رسانی برای شناسائی گسترۀ بازار کار برای دانش آموختگان آن. این تحقیق می تواند با همکاری گروه‌های بازرگانی و مدیریت انجام شود. یافته‌های چنین تحقیقی می تواند میزان پذیرش دانشجو در مقاطع مختلف و وضعیت گروه‌های آموزشی را مشخص کند.
3. ضابطه مند کردن تاسیس رشته و دوره در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و ارزیابی دوره ای آن ها. به مانند سایر کشورها، این کار باید توسط انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران انجام شود. انجام این کار نیاز به تهیه استانداردها، شاخص‌های ارزیابی و دستورالعمل‌های گوناگون دارد. مراد از این کار تاسیس گروه‌های آموزشی باکیفت، نظارت بر کار آن ها، و پایان دادن به فعالیت گروه‌هایی است که قادر به برآوردن استانداردها نیستند.
4.تاسیس شبکه ملی کتابداری و کتابخانه های ایران. وظیفه این شبکه تهیه و توزیع منایع آموزشی در شکل‌های مختلف، انتقال تجربیات در سطح ملی و بین المللی، ایجاد درگاه کاریابی و اطلاع رسانی است. تامین نیازهای اطلاعاتی گروه‌های مختلف اجتماعی، انجام تبلیغات در مورد کتابخانه‌ها و خدمات آن ها و حرفه های مرتبط مانند، نشر، و مراکز مختلف تهیه و توزیع منایع اطلاعاتی نیز می تواند از طریق این شبکه انجام شود. این شبکه را در پی کسب تجربه و به مرور زمان می توان گسترش داد و بهینه سازی کرد. وظیفه تاسیس چنین شبکه ای را می توان به کتابخانه ملی یا انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران محول کرد.
