خلیج فارس و جایگاه آن در شعر کودک و نوجوان

(بررسی موردی کتاب های منتشر شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از 1357 تا 1389)

اعظم ایزدی

مسئول کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مرکز یک شیراز

چکیده

هدف از مطالعه­ی حاضر بررسی واژگان شناختی و توجه به مساله مهم ملی میهنی خلیج فارس از سوی شاعران کودک و نوجوان بود. به این منظور با جست و جو در کتابهای کانون پرورش فکر ی کودکان و نوجوانان کتابهای شعر که با موضوعات مختلف سروده شده بود و در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است مورد بررسی قرار گرفت.

روش پژوهش مطالعه حاضر تحلیل محتوای کمی و کیفی بود که واحد تحلیل "شعر" در نظر گرفته شد. تحلیل اشعار با بررسی موردی کلیه اشعار موجود در کتابها با توجه موضوع مورد تحقیق و بسامد واژه خلیج فارس از نظر کمی و تحلیل محتوای اشعار صورت گرفت. به این منظور تناسب بین اشعار سروده شده و گروه سنی کودک و نوجوان نیز مورد توجه قرار گرفت . بر طبق تحلیلهای صورت گرفته می توان توجه به مسائل مورد نظر شاعران را در دسته های زیر قرار داد: 1-توجه به مسائل اجتماعی مثل انقلاب، جنگ، شهدا و ... 2-توجه به مسائل دینی مثل پیامبر، ائمه، نماز و ... 3-توجه به مسائل طبیعی و پدیده ها مثل کوه ها، دریاها و ...

بیشتر مفاهیم پرکاربرد در شعر کودک و نوجوان مربوط به گروههای سنی ب، ج و د است. در هیچ کدام از کتاب های بررسی شده مساله خلیج فارس به عنوان یکی از مسائل اجتماعی توجه نشده است، حتی در اشعار گروههای سنی بالاتر هم که می تواند تفکر آنها را به چالش بکشد هیچ توجهی از سوی شاعران نشده است. نتایج تحقیقات روان شناختی نشان می دهد که می توان از طریق شعر کودکان و نوجوانان را با مسائل مهم اجتماعی روز آشنا نمود و در قالب کلام غیر مستقیم باعث برانگیختن عاطفه و اندیشه در آن ها شد.

بدیهی است برای در یافت نتایج مطلوب تر نیاز به بررسی کلیه کتابهای شعر چاپ شده توسط ناشران مختلف و مجلات طی سال های مختلف پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی خواهد بود.

واژه های کلیدی: خلیج فارس – شعر کودک و نوجوان – مسائل ملی و میهنی

مقدمه

یکی از علاقمندی های کودکان و نوجوانان مطالعه آثار منظوم می باشد. از آنجایی که شعر به دلیل فضای عاطفی خاصی که دارد سریعتر در ذهن خواننده نقش می بندد، ابزاری بسیار مهم و تربیتی را در دسترس متولیان تعلیم و تربیت کشور قرار می دهد تا مفهوم مورد نظر خود را در این قالب به ضمیر پویای کودکان و نوجوانان انتقال دهند.

شعر کودک ساختی مجزا از پیکره شعر فارسی ندارد اما با ویژگیهای خاصی که دارد در حوزه خاصی به نام کودک و نوجوان قرار می گیرد و به همین خاطر کارکردهای مختلفی را بر عهده می گیرد. یکی از این کارکردهای مهم نقش شعر در پرورش و ایجاد روحیه وطن دوستی است که نمونه بارز آن را در شاهنامه فردوسی می بینیم. یکی از مسائلی مهمی که قابلیت مطرح شدن در عرصه ادبیات و به ویژه ادبیات کودک و نوجوان را دارد توجه به مسائلی از این دست است.

ساختار زبان شعر کودک و امکانات آن موجب شده تا شاعران در زمینه انتقال مفاهیم بیش از سایر ابزارهای تربیتی و کمک آموزشی سود ببرند. اما در اولین مرحله که خیزش زبان به سمت شعر است با دو نوع کلام انحراف یافته از هنجار "نثر" یعنی "نظم و شعر" روبرو می شویم که در سیر بررسی موضوع مورد پژوهش به این مساله بیشتر دقت خواهد شد. از سویی خلیج فارس یکی از مهمترین بخشهای جغرافیایی کشور ایران می باشدکه همواره جایگاهی مهم و استراتژیک در مناسبات بین المللی از بعد سیاسی و اقتصادی داشته است.

خليج فارس نامي است به جاي مانده ازكهنترين منابع، زيرا كه ازسده هاي قبل از ميلاد سربرآورده است، و با پارس و فارس – نام سرزمين ملت ايران – گره خورده است. خلیج فارس سند مردانگی و غیرت ایرانیانی است که شعر با تار و پود وجود آنها گره خورده است. ملتی که زیباترین هنرشان شعر است. شعر کودک همپای شعر بزرگسال می تواند به عنوان یکی از زمینه ها و عوامل موثر در اگاهی بخشیدن و انتقال مفاهیم آموزشی باشد که اگر مورد عنایت متولیان تعلیم و تربیت قرار بگیرد می تواند با آموزش های غیر مستقیم بذر میهن دوستی را از سنین کودکی در ضمیر پویای کودکان و نوجوانان بکارد و بارور کند.

بر اساس این پیش فرض ها در این مقاله ضمن ارائه تعاریفی از شعر کودک، مولفه ها و ابزارهای آن با بررسی کتاب های شعر چاپ شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به بررسی واژگان شناختی و مضامین به کار گرفته شده توسط شاعران کودک و نوجوان پرداخته شده و این نکته مورد توجه قرار می گیرد که آیا به مسائل جاری روز ( مسائلی چون خلیج فارس) توسط شاعران کودک و نوجوان توجه شده است یا خیر

بیان مساله

"موراگ استایلز" (Morag Estaylz) سرآغاز مقاله پژوهشی خود " شعر برای کودکان " می نویسد:

"می توانم بگویم چیزی به نام شعر کودک وجود ندارد اما اشعار فراوانی در "مورد کودکان" موجود است. بسیاری از بهترین اشعاری که تا کنون سروده شده است درباره "دوران کودکی" است که در بیشتر آن ها شاعران در جستجوی فراز و نشیب های دوران کودکی و جوانی خود هستند. به طور کلی بخش عظیمی از اشعار مذکور اصلا برای کودکان سروده نشده است اما شعری است که بزرگترها فکر می کنند برای آن ها سودمند است و گردآورندگان مجموعه اشعار حامیان این طرز تفکرند. البته شاعران چیزهای مخصوص کودکان هم نوشته اند، بعضی از آنان اشعار خود را به مخاطبان مختلف و برخی دیگر فقط به نوجوانان اختصاص داده اند. "اگرچه موراگ استایلز با تحلیلهای خود سرانجام به وجود نوعی شعر ویژه کودک اشاره می کند ولی آنچه به چشم می خورد واقعیتی است که در مورد شعر کودک در کشور ما نیز صادق است و در ادبیات گذشته ما نیز مصداق دارد. در ادبیات گذشته ما نیز شعر کودک با توجه به ویژگی های رشد و نیازهای او نادیده گرفته شده است و تنها اشعاری با زبان بزرگسالان و در باره کودک و نظر بزرگسالان در تعلیم و تربیت او به چشم می خورد (سلاجقه، 1385).

بدین ترتیب می توان گفت فقط در دوره معاصر است که به طور جدی مباحثی به نام ادبیات کودک مطرح شده و به تبع آن شعر کودک نیز مورد توجه واقع شده است. تاریخچه شعر کودک با فراز و نشیبهای مختلفی روبرو بوده است. در بدو پیدایش این رشته شاعران با تاکید بر جنبه های تعلیمی و آموزشی در قالب سرودها و تمثیل ها در لابلای دروس تلاش کردند تا بیشتر در پی سرگرم کردن کودکان باشند، اماپس از آن تغییراتی در این اندیشه صورت گرفت و همن امر موجب شد تا شعر به عنوان یک ابزار آموزشی در نیمه دوم قرن بیستم با تاکید بر صدای واژگان، آهنگ و نظم های ساده و ... مورد استفاده قرار بگیرد. اما در ایران پژوهش مبنی بر ادبیات کودک به صورت گسترده در دسترس نیست و آنچه موجود است بخش نوشتاری شعر است. شعری درباره کودک که ارتباطی با کودک و کودکی ندارد و حاصل اندیشه های بزرگسالان درباره کودکان است اما دوره معاصر دریچه ی تازه ای به روی ادبیات کودک گشوده است.

شعر توانایی کلمات را به ما می آموزد. شعر اتفاقی در زبان است و به همین دلیل سرودن شعر برای کودکان باید به طور جدی یک اتفاق در زندگی شاعر باشد. امروزه توجه به کودک درون و هم چنین همراهی آن با زندگی بحثی است که در نتیجه تبدیل دستاوردهای دانش روان شناسی به یکی از مقوله های اساسی در بررسی آثار ادبی کودکان تبدیل شده است. از طرفی بن مایه های هستی که انسان در اولین سال های زندگی آن ها را می شناسد پیوسته عامل اصلی پدید آورنده شبکه تداعی ها در ذهن او هستند. نگاه ساده؛ خالص و عاشقانه به آن ها و به تصویرکشیدنشان به صورت یک بیان هنری تازه منجر به آفرینش شعر می شود. اگر چه بن مایه های طبیعت مواد اصلی کلیه آثار هنری اند ولی به کار بردن آنها در شعر کودکان نوعی بازشناسی و بازآفرینی درباره آنهاست که الفت با طبیعت و نگاه هنری را به آنها می دهد.

بر همین اساس توجه به مهمترین شاخصه شعر کودک یعنی استقلال بعد تازه ای را به شعر کودک می بخشد که در کنار آن باید به چگونگی قرار گرفتن بن مایه ها در زبان شعر هم توجه شود تا در نتیجه بخشی به نام زبان شعر و به تبع آن زبان شعر کودک مورد توجه قرار بگیرد.

از عناصر مورد توجه در شعر کودک باید به تخیل توجه ویژه ای داشت. کارکرد تخیل در زبان معیار در جهت ایجاد موقعیت تازه در آن است و در بیشتر تعریف هایی که از شعر آمده تخیل را مهمترین عامل شکل گیری شعر یا پیوستن زبان به ادبیات دانسته اند. در ارتباط با چگونگی کارکردن تخیل در ساخت تصاویر شعر آنچه از مباحث زیبایی شناسی کلاسیک استنباط می شود را می توان دخل و تصرف تخیل در زبان دانست. همچنین ازآرایه های ادبی پرکاربرد در شعر کودک می توان به مجاز، استعاره، حس آمیزی و کنایه اشاره کرد که هر کدام موجب تقویت تخیل در شعر کودک می شود.

یکی از برجسته ترین ایده ها در هر اثر ادبی موتیف یا نشانه هاست. زبان از کنار هم قرار گرفتن واژگان و رفتار با آن ها پدید می آید. موتیف ها یا نشانه ها برگرفته ای از مقوله ای به نام هستی هستند و کاربرد آن ها نقشی سرنوشت ساز در شکل گیری آثار ادبی برعهده دارد. که می توان انواع موتیف یا نشانه ها را به صورت زیر تقسیم بندی کرد: 1- موتیف های طبیعت مثل کاربرد کلمه های ابر و خورشید و ... 2- موتیف های جانوران: مثل کاربرد کلمه های کبوتر – کفتر چاهی و ... 3- موتیف های برگرفته از فرهنگ، باورها و مذهب مانند مادربزرگ، قالیچه و ... 4- موتیف های برگرفته از سنت های ادبی مثل نی و چوپان، قهقهه کبک و ...

بسیاری از موتیف ها به طور خاص در خدمت شعر کودک و نوجوانند یا به عبارتی در خدمت فضاسازی ویژه آن قرار گرفته اند. این موتیف ها به طور عمده از محیط اطراف کودک، بازی ها و علائق او انتخاب شده اند و در فضای شعر گاهی معنای نمادین می یابند و گاهی فقط در معنی خود و به مثابه یک موتیف یا نشانه در خدمت غنی سازی زبان و فضای کودکانه شعرند مثل بادبادک، پروانه؛ شاپرک و ... (سلاجقه، 1385).

آن گونه که ازشواهد بر می آید نمادها از دیرباز با زندگی بشر در پیوند بوده اند و یکی از مهمرتین عرصه های تجلی نمادها عرصه ادبیات است. به ویژه بخشی از ادبیات که پیوند عمیق تری با ناخودآگاهی دارد. از دیدگاه نشریه های زیباشناختی شعر؛ نماد یکی از شیوه های بیان غیر مستقیم و یکی از محورهای هنجار گریزی معنایی است که در تفسیر و تاویل آثار ادبی و هنری نقش بی همتایی دارد . نماد پشتوانه معنایی و جاودانه آثار هنری و ادبیات است و زمینه ساز کشف و شهود تدریجی در بستر زمان ومکان (همان)

در یک تقسیم بندی نمادها را به سه دسته تقسیم می کنند: 1- نمادهای مرسوم یا شناخته شده که در ادبیات و فرهنگ یک ملت یا گاه جهان معروفند مثل نماد برآمدن آفتاب به نشانه تولد یا غروب که نشانه مرگ است 2- نمادهای ابداعی یا شخصی که معانی از پیش شناخته شده ای ندارند. از مجموع و اجزای اثری که در آن به کارگرفته شده اند می توان تا حدی به مفهوم آن ها پی برد که این را شاعران یا نویسندگان ابداع می کنند و با تکرار آن ها در اثر خویش باعث مشخص شدن آن ها می شوند.3- نمادهای واقعی یا ناآگاهانه که حاصل عوالم روحی و تجربیات ذهنی خاصی است که برای نویسندگان و شاعران پیش می آید و به نظر می رسد که آن دلالت ها و تجارب جز شکلی که عرضه شده به شکل دیگری قابل بیان نبوده است. محققان همچنین در طبقه بندی نمادها نمادهای کیهانی، ماوراالطبیعه، اخلاقی، مذهبی، پهلوانی و روان شناختی را مشخص می کنند. نمادها در تمام عرصه های زندگی جا دارند. نمادها در ادامه بحث استعاره یا در تکمیل آن توسط نظریه پردازان غرب مطرح شده و سپس به پژوهش های زیباشناختی وارد شده است.

نماد شخصی: رایج ترین نمادهای شعری اند که با توجه به نگرش شاعر نسبت به مسائل جهان اعم از اجتماع، دنیا و ... نشان می دهد. شاعران از این نمادها برای بیان غیر صریح استفاده می کنند و به همین خاطر ممکن است مخاطب با توجه به اطلاعات خود به تاویل مفاهیم بپردازد. ازجمله این نمادها می توان به این موارد اشاره کرد: لاله زار ، محراب کبوترها؛ گل و بلبل و ...

نمادهای ابزاری: این نشانه ها به طور معمول ابزارهای زندگی روزمره اند اما در ساختار گاهی به مثابه نمادهایی چند معنایی جلوه گر می شوند. مثل صندوق کهنه ، چتر و سماور و ...

نمادهای مکان: موقعیت زندگی و محل آن را نشان می دهند مثل کویر ، پیاده رو ، کوچه و ...

نمادهای ملی میهنی: شخصیت ها ، مکان ها و ... را نشان می دهند مثل حاجی فیروز، الوند، دماوند؛ کاشی سبز و ...

صفت های نمادین: این نمادها صفت هایی هستند که اغلب به صورت مرکب به کار می روند و بر معناهایی غیر معنای خود دلالت می کنند: مثل قفس فروش، شکارچی و ...

نمادهای پهلوانی: برگرفته از شخصیت های پهلوانی و اسطوره­ی وطنی اند که کاربرد آن ها در شعر دامنه ی تفسیر و تاویل ها را گسترش می دهد و به طور معمول در ساخت حماسه های وطنی کاربرد ویژه دارد مثل آرش، رستم، رخش و ...

اسطوره ای و پهلوانی: که در ادبیات معاصرکاربرد ویژه ای دارد مثل بسیجی؛ فهمیده و ...

نمادهای کهن الگویی: کهن الگو تصاویری خاص است که در اسطوره های کهن تکرار شده که از لحاظ زمانی و مکانی فاصله بسیار داشته اند. این مایه ها و درون مایه های تصاویر معمولا معنایی مشترک دارند یا پاسخ های روانی قابل مقایسه ای را بر می انگیزند و نقش فرهنگی مشابهی را بر عهده دارند از جمله این کهن الگوها می توان به عدد هفت سایه و رنگها اشاره کرد.

همچنین علاوه بر مباحثی که ذکر آن ها رفت باید توجه داشت که شعر کودک عناصر دیگری هم دارد که باید مورد توجه شاعران قرار بگیرد.

عاطفه: زیباترین و دقیق ترین حالات درونی یک فرد که درمقابل پدیده های متعدد برانگیخته می شود و منجربه نمایش و عکس العملی عاطفی می گردد مثل همدلی، محبت، انتظار و ...

زبان در شعر کودک: در شعر کودک بحث گزینش و انتخاب مناسب کلمات بسیار مطرح است و این امر باید با ویژگیهای سن کودک متناسب باشد که در این زمینه می توان به قاعده نظم اشاره کرد. این نظم می تواند در خدمت آموزش مستقیم عناصر یا پدیده ها مثل آموزش حیوانات؛ اعداد و ... در خدمت بیان روزمره زندگی باشد.

اندیشه در شعر کودک: اندیشه همواره در پرتو نشانه ها شکل می گیرد. اندیشه متضمن نشانه است. اندیشه ای که همراه با نشانه ای نباشد قابل شناخت نیست. پس هر اندیشه ای باید به صورت نشانه ای قابل بیان گردد. از جمله اندیشه های مطرح شده در شعر کودک می توان به آزادی، تحولات اجتماعی؛ ایدئولوزی و مذهب و نگرش های منفی اشاره کرد.

معنی و مضمون در شعر کودک و نوجوان: معنی معادل مقصد از سخن آنچه در کلام فهمیده شود و هر چه قصد کرده شده از چیزی است و صفات آن شامل باریک ؛ نازک، موزن دل افروز.

از مجموع آنچه که در مباحث فوق مطرح شد می توان به این نتیجه دست یافت که شعر کودک یکی از ابزارهای اساسی آموزش است که می تواند در دسترس مسئولین باشد. شعر کودک با توجه به ویژگی های خاص خود از جمله عاطفه؛ زبان و اندیشه یکی از راحت ترین ابزارهای تربیتی است که می تواند مفاهیم مورد نظر را در قالب شعر به کودکان و نوجوانان انتقال دهد . شعر به دلیل معنای عاطفی خاص خود سریعتر در ذهن خواننده نقش می بندد.

روش پژوهش

در این مقاله شعر شاعران کودک در سال های بعد از انقلاب که کتاب های آن ها توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به چاپ رسیده بود در سه گروه سنی الف ؛ ب و ج مورد ارزیابی قرار گرفت.

روش پژوهش در تحقیق حاضر توصیفی تحلیلی بود که واحد تحلیل شعر در نظر گرفته شد. علاوه بر این باتوجه به ابعاد گوناگون شعر کودک که به آن ها اشاره شد همه اشعار از لحاظ کاربرد واژه مورد نظر مرتبط با موضوع مقاله از نظر موضوع؛ تعداد تکرار کلمات در شعرها و ارتباط آن ها با موضوع مورد پژوهش مورد بررسی قرار گرفت.

نتایج و بحث و بررسی

در شعر کودک نگرش های اجتماعی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده اند. بخش عظیمی از آنچه در محور اندیشه و نگرش اجتماعی یا نگاه با اجتماع در شعر کودک و نوجوان در کشور ما مطرح است انعکاس سیمای آن در هیات اندوه، مرثیه، فقر، محدودیت و اضطراب است ولی علاوه بر این موارد موضوعات دیگری در شعر کودک و نوجوان مطرح است که در تغییر معنایی خود می توانند بخشی از دغدغه های اجتماعی در این نوع سروده ها به حساب آیند. از جمله این سروده ها می توان به شعرهایی در ستایش آزادی اشاره کرد که در سالهای اخیر این نگرش رو به گسترش است. مثل نقش مایه قناری و قفس یا پنجره و ماهی در دریا. از دیگر جلوه های اندیشه اجتماعی در شعر کودک و نوجوان می توان به اشعار با معنای میهن پرستانه اشاره کرد. ناسیونالیسم و احساسات ناسیونالیستی در شعر کودک و نوجوان در ایران نوعی رمانتیسیسم وطنی است که در قالب سروده ها و اشعار کودکانه و گاه شعرهای صریح همیشه مورد توجه بوده است اما بسامد آن با توجه به بحران های اجتماع و تنوع دیدگاه های شاعران کودک و نوجوان در نوسان است . این اندیشه های وطن پرستانه در شعر کودک معمولا در قالب نمایش احساسات کودک نسبت به آب و خاک و سرزمین پدری و ستایش زیبایی های منحصر به فرد آن جلوه گر می شود (سلاجقه، 1385).

تاثیرپذیری کودک از وقایع زمانه در ارتباط با مسائل وطن و عکس العمل نسبت به آن با زبان و عواطف کودکانه شکل گیری از بیان احساسات ناسیونالیستی در شعر کودک است.

بخش دیگری از اندیشه اجتماعی در شعر کودک و نوجوان را می توان در اشعاری مورد بررسی قرار داد که محرومیت اجتماعی و فقر درون مایه آن هاست. اگرچه بیان این درون مایه بیشتر در شکل عاطفی و ایجاد انگیزه برای همدلی و اگاهی از این وضعیت است اما در شعر بعضی از شاعران به ویژه در مجموعه های اخیر این نگاه به نوعی نگرش ریشه ای تر و اجتماعی تر تبدیل شده است که علاوه بر ایجاد همدلی و حس ترحم نوعی اعتراض نسبت به محرومیت را به دنبال دارد.

از جمله مواردی که می توان در اندیشه اجتماعی در شعر کودک به آن اشاره کرد مسائل روز و آن چیزی است که از طریق رسانه های گروهی به گوش همگان می رسد. کودک امروزی با دغدغه های جامعه خود پیش از گذشته آشناست. کودک امروزی به دلیل ویژگی های روان شناختی نسبت به بسیاری از مسائل حساس شده است و از نمونه های بارز آن می توان به حضور فعال کودکان در راهپیمایی ها اشاره کرد. دخالت کودکان از سنین پایینتر در مسائل اجتماعی موجب می شود تا بلوغ فکری در آنهاسریعتر روی دهد. یکی از ابزارهایی که می تواند به توسعه و ایجاد تفکرات اجتماعی در اذهان کودکان و نوجوانان کمک کند استفاده از ابزارشعراست. با توجه به آنچه پیش از این به آن اشاره شد شعر با بهره گیری از زبان معیار یا عامیانه یا کاربرد آرایه های مختلف و علاوه بر آن به دلیل وزن و موسیقی می تواند تاثیر فراوانی در ضمیر مخاطب داشته باشد و بذر میهن دوستی را بارور کند.

با توجه به درون مایه آثار ادبی حوزه کودک و نوجوان، شاعران کودک بیشتر به مضامین طبیعت نظیر (کوه ، دریا و گل و ...) و مضامین فردی نظیر (تولد کودک تازه، سفر، سفره عید و ...) و مضامین مذهبی ( ائمه و ...) توجه بیشتری داشته اند تا به مسائل اجتماعی که نمونه های آن ارائه خواهد شد.

همچنین با توجه به آرایه های پرکابرد در شعر کودک توجه به آرایه مراعات نظیر یا تناسب که از پرکاربردترین آرایه های شعر کودک می باشد کلیه کلمات مرتبط با خلیج فارس مثل آب؛ ماهی، دریا و... بررسی شد.

پس از بررسی کتب مختلف از مجموع آنها چنین بر می آید که شاعران به کلماتی مثل آب، دریا، رود، ماهی، موج، حوض و قایق رغبت بیشتری داشته اند. به گونه ای که کاربرد آن ها حداقل یک بار در هر مجموعه شعر اتفاق افتاده است؛ اما با توجه به یافته های تحقیق نکته ی حائز اهمیت و در عین حال غم انگیز این است که حتی یک بار هم نام عام خلیج و یا نام خاص خلیج فارس در هچ کدام از کتاب ها به چشم نمی خورد. به نظر می رسد شاعران کودک و نوجوان به این موضوع توجه نکرده و این مساله را از نظردور داشته اند که خلیج فارس سند جاودانگی ملت ایران می باشد و متاسفانه آن را در آثارشان مساله ای اجتماعی قلمداد نکرده اند. از طرفی کلمات آب، ماهی، قایق و... بیشتر برای انتقال مفهمی نظیر دلتنگی، ماهی در تنگ آب و حوض و رفتن به دریا به صورت واضح یا معانی مستتری نظیر آمدن فصل بهار، توصیف ستاره، جنگل و آفریده های خدا و ... به کار برده شده است.

از مجموع کتب منتشرشده تنها در دو شعر "ماهیگیر" از مجموعه "باباآمد نان آورد" مصطفی رحماندوست کلمه ای مثل اسکله که کاربرد بیشتری در مناطق ساحلی داشته و شعر "وطن من ایران" از کتاب "یک تکه بال صورتی" صفورا نیری که به توصیف سرزمین ایران می پردازد اشاره ای به ماهیت دریا نموده است.

در هیچ کدام از شعرهای بررسی شده از اسم دریا به صورت خاص استفاده نشده و فقط محمود کیانوش اسم زاینده رود و کارون را در مجموعه شعر بچه های جهان آورده که آن هم در دایره شمول این تحقیق نمی گنجد.

از سوی دیگر اگرچه شمارش دقیق این تعداد کلمه ها با دقت خاصی همراه بوده و مضامین هر شعر از هر مجموعه به دقت انتخاب شده اما باید توجه داشت که شاعران کودک و نوجوان در موضوعات خاص فقط به موضوعات مذهبی نظیر اشعاری درباره ائمه و پیامبر پرداخته و به کل از مسائل سیاسی حاکم بر جامعه دوری جسته اند. حال آنکه اگر به روحیه ناسیونالیستی که در دوره معاصر در شعر کودک حاکم شده و قبلا نیز به آن اشاره شد توجه بیشتری شود درمی یابیم که خلیج فارس اصلا در حیطه حس میهن پرستی شاعران قرار نگرفته است. حال آن که توصیف و معرفی آن به زبان شعر و کاربرد آرایه های مختلف در آن به منظور معرفی قسمت های گوناگون خلیج حتی در شعرهای آموزشی هم دیده نمی شود. همچنین حتی به صورت غیر مستقیم نیز توسط هیچ شاعری اصلا اشاره ای به خلیج فارس نشده است.

شاعران کودک و نوجوان به موضوعات تکراری مثل بهار؛ جنگل، باران و در کل موضوعاتی که به طبیعت برمی گردد توجه زیادی داشته اند به گونه ای که بارها یک مضمون از سوی شاعران مختلف بیان شده است اما متاسفانه از مجموع کتب مورد بررسی در این تحقیق برای مسائل اجتماعی نه فقط برای خلیج فارس هیچ شعر به یاد ماندنی خلق نکرده اند مثلا حتی از کوه های ایران، رودخانه ها، دریاچه ها و ... استفاده مطلوب نشده یا گذرا از آن عبور کرده اند و این امر نمی تواند ذهن مخاطب کودک و نوجوان را به خوبی با موضوعات اجتماعی درگیر کند . به نظر می رسد با توجه به رسالت شاعر که آگاهی دادن و تلطیف روحیه مخاطب می باشد لازم است تا شاعران شعر کودک و نوجوان به مسائل ملی میهنی توجه جدی نشان دهند.

اگر در این زمینه از سوی شاعران کودک و نوجوان تلاش موثری صورت بگیرد مطمئنا آینده روشنی پیش روی ما خواهد بود چون آگاهی دادن و متعاقبا ایجاد حس غرور و افتخار در یک نسل نسبت به میهن خود می شود. از سویی دیگر به نظر می رسد توجه جدی شاعران و دست اندرکاران شعر و ادبیات کودک به این مهم ضروری می باشد و با چاپ مجموعه شعرهای موضوعی علاوه بر آن که مخاطبان خویش را به شعرهای مورد علاقه آشنا می سازند سطح آگاهی آنها را هم ارتقا می بخشند.

جمع بندی و نتیجه گیری

شعر فضای عاطفی خاصی دارد که به دلیل استفاده از ابزارهای گوناگون زبانی و جهانی می تواند مفاهیم مورد نظر بزرگسالان و کودکان را انتقال دهد. در واقع شعر یک ابزار تربیتی است. از جمله کارکردهای عمده شعر پرورش و ایجاد روحیه وطن دوستی است که شعر می تواند با ارائه موضوعات ملی میهنی این حس را در مخاطب کودک و نوجوان خود تقویت کرده و زمینه را برای ایجاد اندیشه های تازه فراهم کند اما متاسفانه این مهم به صورت ویژه ای از سوی شاعران کودک ونوجوان مورد توجه قرار نگرفته است به گونه ای که از نتیجه این تحقیق بر می آید حتی یک بار هم در مجموعه های شعر اشاره ای به نام "خیلج فارس" یا موقیت آن یا بنادر و مشاغل ...آن نشده است. نکته حائز اهمیت آنکه تاکنون در زمینه شعر آموزش و تعلیمی و از آن مهمتر شعر حماسی و میهنی هیچ تلاش شایان توجهی از سوی شاعران کودک و نوجوان صورت نگرفته است. بدیهی است اگر قرار باشد مسائل اجتماعی وارد عرصه شعر کودک شود چه خوب است که از مسائل روز حداکثر بهره برداری شود.

اگر کسی دغدغه کار با کودک و نوجوان را داشته باشد در می یابد که می تواند از راههای مختلف به آموزش به این قشر بپردازد. کودک در کنار توجه به طبیعت و خود و دنیای اطراف خود نیاز دارد تا با مسائل جهانی و کشوری هم آشنا باشد تا بتواند به موقع واکنش نشان دهد پس:

-         مسئولین نشرکشور در زمینه تهیه و چاپ آثاری در خور توجه تلاش بیشتری مبذول نمایند.

-         شاعران دغدغه های جاری در کشور را در اشعار خود بیان کنند تا تاثیر غیرمستقیم آن از بیانیه های مستقیم بیشتر شود.

-         با تحقیقات مفصل تر نتایج چنین تحقیقاتی کاربردی تر شود که این می تواند شامل توجه به مضمامین آرایه های به کار رفته و ... باشد و نتایج به مسئولین زیربط فرستاده شود تا آگاهی ها بالاتر رود.

-         شاعران کودک و نوجوان نشست های تخصصی با موضوعات و مسائل مورد علاقه کودک و مسائل اجتماعی برگزار کنند تا ضمن تبادل تجربه به موضوعات بکر تر در شعر کودک هم وارد شوند.

منابع و ماخذ

ابراهیمی، جعفر(1386). سبزپوش مهربان. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

بکتاش، غلامرضا (1385). رونویسی از بهار. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

پوروهاب، محمود (1378). صدای ساز باران. تهران . کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

حسینی، محمد حسن (1384). کلاس بهار . تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

دولت آبادی، پرورین (1378). گل بادام. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

رحماندوست، مصطفی (1376). چشمه ی نور. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

سلاجقه، پروین (1385). از این باغ شرقی.تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

شاعران مختلف (1385). از آسمون تا اینجا. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

شعبانی، اسدالله (1386). تکه ای از دریا. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

کشاورز، ناصر (1377). میوه هایشان: سلام؛ سایه هایشان: نسیم. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

کشاورز، ناصر (1385). گنجشک و پروانه. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

لطف الله، داوود (1379). کاش باران می شدم. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

لطف الله، داوود (1382). پرنده و فال. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

لطف الله، داوود ( 1384). زندگی یک لبخند. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

لطف الله، داوود (1387). کسی ابرها را تکان می دهد. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

مرادی، مهدی (1385). کلاغ سه شنبه. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.