جایگاه ادبیات کودک و نوجوان در ایران مبهم و ناشناخته است

گفتگو با استاد نوش آفرین انصاری

زهرا شریفی- خبرنگار خبرگزاری کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران (لیزنا)

نوش‌آفرین انصاری با تأکید بر نقش تأثیرگذار کتابدار در مثلث کودک، کتاب و کتابدار، حذف این پست از مدارس را تأییدی بر بی ارزش دانستن سواد اطلاعاتی و ادبی پایدار از سوی مسئولان عنوان کرد.

نوش‌آفرین انصاری، رئیس هیئت مدیره و دبیر شورای کتاب کودکبا اشاره بر نظرات، تلاش‌ها و تجربیات توران میرهادی در شورای کتاب کودک، از نقش راهگشای انجمن‌های کتابداری و کتابداران در اعتلای ادبیات کودک و نوجوان گفت.

شریفی: لطفا در مورد فعالیت‌های خودتان در «شورا کتاب کودک» توضیح دهید.

انصاری: «شورای کتاب کودک» در سال ۱۳۴۱ تأسیس شد و تاکنون به عنوان یک سازمان مردم نهاد خدمت می‌کند. این سمن از سه بخش تشکیل شده است: بخش ادبیات کودکان، بخش فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان و بخش خانه کتابدار و ترویج خواندن. کلیه فعالیت‌های شورا زیر نظر هیئت مدیره منتخب مجمع عمومی ‌انجام می‌شود. هر کدام از سه بخش فوق، شورای مدیریت‌های خود را دارند، فعالیت‌های خود را به هیئت مدیره گزارش می‌دهند و از هیئت مدیره نظر می‌خواهند. من از سال ۱۳۴۲ عضو شورا هستم و از سال ۱۳۵۹ مسئولیت دبیری شورا را برعهده دارم.

شریفی: به نظر شما جایگاه شورای کتاب کودک در اعتلای ادبیات کودکان و نوجوانان ایران چه بوده و تا چه میزان توانسته به رسالت خود جامه عمل بپوشاند؟

انصاری: یکی از مهمترین اهداف شورا شناسایی و معرفی ادبیات با کیفیت برای کودکان و نوجوانان در جامعه است. این هدف در شورا با کوشش همکاران در گروه‌های بررسی تحقق پیدا می‌کند. برجسته‌ کردن ادبیات با کیفیت هم مشوق پدیدآورندگان و ناشران است هم راهنمای خانواده‌ها، کتابداران و کلیه‌ی کسانی که در معرفی کتاب‌های مناسب به نسل جوان نقش دارند. به نظر من شورا به عنوان یک سازمان مردم نهاد توانسته تا حدود زیادی به رسالت خود عمل کند. باید توجه داشت که بار سنگین کار در شورا بر دوش نیروهای داوطلب است و متأسفانه شورا از امکانات اطلاع‌رسانی وسیع و ملی برخوردار نیست. اخیرا فهرست کتاب‌های با کیفیت بر روی سایت شورا قرار گرفته با این امید که تعداد بیشتری به این فهرست توجه کنند.

شریفی: درباره توران خانم برای ما بگویید و اینکه ایشان چه نقش و جایگاهی در ادبیات کودکان ایران و همچنین شورای کتاب کودک داشته‌اند؟

انصاری: خانم توران میرهادی نقش بلندی در آموزش و پرورش، در ادبیات کودکان و در تدوین فرهنگنامه کودکان و نوجوانان داشته‌اند. تجربه‌های «مدرسه فرهاد» بسیار گرانقدر است ولی متاسفانه هرگز در حدی شایسته مورد توجه مسئولان قرار نگرفته. ایشان سه کتاب بر اساس این تجربیات تالیف کردند که هر سه بازنشر شده و خواندن آنها را به علاقمندان به کارهای فرهنگی توصیه می‌کنم. در مورد ادبیات کودکان هم ایشان همراه با دیگر علاقه‌مندان، «شورای کتاب کودک» را بنیان گذاشتند که در پرسش اول به آن اشاره شد. به نظر ایشان کتابخانه خوب «قلب آزادی‌بخش» هر نهاد آموزشی است و وجود کتاب‌های مرجع که بتواند به پرسش‌های دانش آموزان معلمان و خانواده‌ها پاسخ دهد، از بخش‌های اساسی هر کتابخانه‌ای است. بر اساس منابع موجود، ایشان فکر تدوین یک اثر مرجعِ نسبتاً مفصل در مورد تاریخ و دستاوردهای بشری به ویژه ایران را از دهه ۱۳۴۰ در ذهن داشته‌اند و این کار را پی می‌گرفته اند؛ تا اینکه تاسیس بخش فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را در سال ۱۳۵۸ در شورا اعلام فرمودند. تا کنون ۱۷ جلد فرهنگنامه به چاپ رسیده، جلد هجدهم خوشبختانه در راه است و همکاران جلد‌های ۱۹، ۲۰ و ۲۱ را در دستور کار دارند. حضور نیروی بزرگ داوطلب در کار تالیف فرهنگنامه به راستی ستودنی است. علاوه بر مجموعه اصلی که ۲۵ جلد خواهد شد بازنشر جلد‌های اولیه و برخط قرار دادن اثر نیز در شورای مدیریت و شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه مطرح است. باید اشاره کنم که تداوم کار تدوین و انتشار فرهنگنامه در گروی حمایت‌های مالی از سوی مردم فرهنگ دوست است که تاکنون وجود داشته و امیدواریم ادامه پیدا کند.

شریفی: نظر خود را در مورد جایگاه ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران معاصر بیان کنید.

انصاری: جایگاه ادبیات در هر جامعه بستگی به تلقی آن جامعه از هنر، خلاقیت، زیبایی‌شناسی و آزادی دارد و نگاه جامعه نسبت به آموزش و پرورش و نهاد کودکی بسیار تعیین‌ کننده است. به نظرم علی‌رغم بیش از نیم قرن کوشش، جایگاه ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران هنوز مبهم و ناشناخته است و به «ارزش» و«باید» تبدیل نشده است. شاید بتوان گفت بزرگ‌ترین مانع برای نیل به این هدف نگاه مسئولان نسبت به آموزش و پرورش از بدو تولد تا ۱۸ سالگی است (دوران شناخته شده به عنوان کودکی).

شریفی: به نظر شما در مجموع چه اقداماتی باید در راستای اعتلای ادبیات کودک و نوجوان در ایران صورت گیرد و نقش انجمن کتابداری در این مسیر چیست؟

انصاری: فکر می‌کنم نهضت تأسیس کتابخانه در هر مدرسه در سراسر ایران می‌تواند تصمیم مهمی ‌باشد که ما را به هدف نزدیک کند. مجموعه کتاب‌های کتابخانه و آموزش کتابداران بسیار اهمیت دارد. خوشبختانه امروز کتاب‌های با کیفیت زیاد است و این آثار باید توسط کتابداران آموزشگاهی در مدرسه، علیرغم تمام کارشکنی‌ها و این نظر که کودکان با خواندن کتاب غیر درسی از درس و امتحان و نمره عقب می‌مانند، ترویج شود. رسالت انجمن کتابداری در این زمینه بسیار مهم و سنگین است؛ از جمله تدوین استاندارد برای کتابخانه‌ها در سطوح مختلف آموزشی، ارزیابی کتابخانه‌ها، آموزش کتابداران و غیره. ولی کاری است بسیار شیرین و ارزشمند؛ زیرا به گمان ما در شورا کودکان کتاب‌ها را بسیار دوست دارند و ما در حق آنان ظلم می‌کنیم.

شریفی: در مورد جایگاه و نقش کتابدار در کتابخانه‌های مدارس و ضرورت وجود آن با توجه به اینکه متاسفانه چند سالی است این پست از مدارس حذف شده است، توضیح دهید.

انصاری: فکر می‌کنم حس خودم را در مورد ارزش حضور کتابدار در محیط مدرسه در پاسخ به سوال پیشین بیان کردم. به نظرم کتابدار می‌تواند در یک مثلث کودک، کتاب و کتابدار نقشی بسیار تاثیرگذار ایفا کند؛ نه فقط تاثیر گذار در محیط مدرسه بلکه تاثیر گذار در محیط خانواده و در جامعه و امیدوارم که آن روزگار از راه برسد. در اوایل دهه ۵۰ در دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران سمیناری تشکیل شد درباره کتابخانه‌های مدارس و مجموعه مقالات آن سمینار نیز به چاپ رسید و متاسفم که امروز پس از گذشت نزدیک به نیم قرن هنوز در خم یک کوچه‌ایم! در مورد حذف شغل کتابدار از مدارس مانند سایر همکاران من هم متاسفم و آن را تاییدی بر بی ارزش دانستن سواد اطلاعاتی و ادبی پایدار از سوی مسئولان می‌دانم.

شریفی: در خصوص فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی که فرصت‌های جدیدی را برای ارتباط با مخاطب فراهم کرده‌اند مانند شبکه‌های اجتماعی و تأثیرگذاری آن بر ادبیات کودک و نوجوان چه مثبت و چه منفی چه نظری دارید؟

انصاری: به نظرم اگر فرهنگ فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی را بشناسیم فرصت‌هایی بسیار خوب در جامعه به وجود می‌آورد. از جمله ارتباط نویسنده و تصویرگر با جامعه کودک و نوجوان که بسیار کم است و فناوری‌های نوین می‌تواند بسیار راهگشا باشد. از منظر دیگری با تشکیل پایگاه‌های فناوری نوین در کتابخانه می‌توان گروه‌های کتابخوان و تجربه‌های کتابخوانی را به صورت ملی و فراملی به اشتراک گذاشت و خوانندگان و شاید پدیدآورندگان توانمندی را ساخت. کتابداران و کارشناسان ادبیات کودکان می‌توانند نقشی هدایت کننده در پرورش توان ارائه نقد و نظر از سوی نسل جوان ایفا کنند. به نظرم این گونه فعالیت‌ها جاذبه کتابخانه را بیشتر می‌کند و می‌تواند کتابداران را نسبت فعالیت‌های پویایی جدید کمک نماید و از شکل سنتی کار بیرون بکشد. انجمن کتابداری می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.

شریفی: آیا در سال‌های اخیر در ایران کار چشمگیری در حوزه ادبیات کودک و نوجوان انجام گرفته است؟

انصاری: می‌توانم به دو جریان چشمگیر در این زمینه اشاره کنم. یکی تدوین و انتشار فرهنگنامه کودکان و نوجوانان است که روح پرسشگری و هویت‌شناسی را در کودکان و نوجوانان تقویت می‌کند و ایران از معدود کشورهای جهان است که چنین اثری را پدید می‌آورد و ما آن را به عنوان ادبیات غیرداستانی می‌شناسیم. دوم توجه نویسندگان و ناشران به انتشار رمان برای نوجوانان است که با طرحی در «کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان» پا گرفت و اکنون آثار بسیار ارزشمندی از سوی سایر ناشران نیز در این زمینه منتشر شده است. در اینجا باید توجه داشت که در حال حاضر رمان نوجوان در آثار ترجمه‌ای بسیار بسیار غنی است. در آثار تالیفی نیز کتاب‌های با ارزشی داریم که باید تقویت شوند. به نظرم رمان نوجوان فقط برای نوجوانان نیست بلکه مجموعه‌ای است از آثار ارزشمند که برای مادران و مربیان و سایر افراد در جامعه که بسیار جداب و راه گشا است. رمان نوجوان لزوما نباید برای توصیه به دیگران خوانده شود بلکه می‌تواند برای گروه بزرگی از جامعه مواد خواندنی بسیار جذابی را به دست دهد. ولی نیاز به شناخته شدن، تبلیغ و حمایتی جدی دارد. باید این جریان را تشویق کرد و به ویژه باید بند ممیزی را از آثار تالیفی باز نمود. چرا که هرچه رمان، داستان و روایت نزدیک تر به فضای حقیقی و واقعی کودک و نوجوان امروز باشد طبعا برای او جذایتر خواهد بود.

شریفی: آینده ادبیات کودک و نوجوان را چگونه می‌بینید؟

انصاری: نسبت به آینده ادبیات کودکان و نوجوانان خوش‌بین هستم ولی نباید فراموش کرد که دولت در زمینه برنامه ریزی و فراهم کردن امکانات به شکل‌های مختلف به ویژه برای نشر خصوصی نقشی اساسی دارد.

شریفی: و سخن پایانی؟

انصاری: به قدرت و پایداری زنان و مردان این سرزمین کهن اعتقاد راسخ دارم. شاید یکی از بهترین نمونه‌های پایداری فرهنگی نظرها و کوشش‌های راستین توران میرهادی است که اخیرا در دو فیلم مستند به جامعه عرضه شده است. توصیه می‌کنم خوانندگان این مصاحبه فیلم «توران خانم» ساخته رخشان بنی اعتماد و مجتبی میرطهماسب و فیلم «یکی بود یکی نبود» ساخته غلامرضا کتال را ببینند.

ضمناً اگر پرسشی وجود داشت من و همکارانم در شورای کتاب کودک با کمال میل پاسخگو هستیم. (نشانی پست الکترونیک شورا این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید). برای همه آرزوی سربلندی و توفیق روزافزون دارم.