گفتگو با گیتی حیدری
مسئول کمیته کتابخانه های تخصصی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران
ضمن سپاس از اینکه دعوت ما را پذیرفتید و وقت ارزشمندتان را در اختیارما قرار دادید؛ خواهشمندم ابتدا خودتان را برای خوانندگان معرفی کنید.
گیتی حیدری هستم، دانش آموخته علوم کتابداری و اطلاع رسانی. بیش از سه دهه در حوزه آرشیو، کتابخانه دانشگاهی و کتابخانه تخصصی فعالیت داشتم و در حال حاضر به عنوان مسئول کمیته کتابخانه های تخصصی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران با انجمن همکاری می کنم.
لطفا در ابتدا تعریفی از کتابخانه های تخصصی برای خوانندگان خبرنامه ارائه کنید و اینکه هدف این نوع کتابخانه ها چیست؟
در خصوص کتابخانه های تخصصی می شود گفت هر کتابخانه ای که در تقسیم بندی دیگر انواع کتابخانه ها نگنجد،کتابخانه تخصصی محسوب می شود. بر همین اساس این نوع کتابخانه ها آمار بالایی دارند و در عین حال بسیار متنوع و گسترده هستند. در واقع به تعداد سازمان های موجود ما کتابخانه تخصصی داریم. حتی اگر هم موضوع باشند، مشابه نیستند. این تنوع و گوناگونی موجب شد تا صاحب نظران نتوانند تعریف جامع و کاملی ارائه کنند. از میان تعاریف موجود تعریفی که وایت ارائه داده را می توان بهترین تعریف دانست.کتابخانه های تخصصی کتابخانه هایی هستند با مجموعه خاص،کاربر خاص و کتابدار خاص. مجموعه این کتابخانه ها در اشکال و فرم های متفاوت بر یک موضوع و یا گروه موضوعی خاص تمرکز دارد. متشکل از منابع برون سازمانی که بر حسب نیاز کاربران ازخارج سازمان تهیه یا خریداری می شوند و منابع درون سازمانی که توسط کارشناسان و محققان و یا در رویه های کاری سازمان تولید می شوند و در جای خود بسیار با ارزش، حیاتی، منحصربه فرد و غیرقابل تقلید و جایگزین هستند و در واقع دانش مضبوط سازمانی را تشکیل می دهند. کاربران خاص این کتابخانه ها کارشناسان و محققان مطلع موضوعی شاغل در سازمان هستند. این مخاطبین طالب اطلاعات تخصصی در حوزه فعالیت خود هستند که باید در اسرع وقت در اختیار آن ها قرار گیرد؛ بنابراین پاسخگوی نیاز آن ها کتابداران خاص با مهارت و دانش حرفه ای بالا هستند که سازمان را خوب می شناسند و با ترمینولوژی و دانش آن آشنا هستند.
هدف اصلی کتابخانه تخصصی کمک به ارتقاء و پیشرفت علمی سازمان مادر است. این کار را از طریق روزآمد نگه داشتن و بالا بردن سطح دانش تخصصی کارکنان به منظور تحقق اهداف و ماموریت های سازمان، انجام می دهد. بنابر این تامین منابع اطلاعاتی جاری کاربران از طریق تهیه و گردآوری منابع برون و درون سازمانی؛ سازماندهی و فراهم کردن بستر لازم برای دسترسی سریع به تمامی شکل های آن و راهبری مدیریت دانش سازمانی از جمله وظایف این کتابخانه ها بشمار می رود. با این تعریف به وضوح می توانیم شاهد تفاوت چشم گیر این نوع کتابخانه ها با دیگر انواع کتابخانه ها باشیم.
با توجه به تجارب ارزشمندی که دارید بفرمایید نقش کتابخانه های تخصصی در سازمان ها چیست و چه جایگاهی می توان برای آن متصور بود؟ برای اینکه بتوانیم جایگاه کتابخانه های تخصصی را نسبت به وضعیت موجود ارتقاء دهیم جه اقداماتی باید صورت گیرد؟
جایگاه و نقش کتابخانه های تخصصی بسیار وابسته به رویکردهای مدیریتی و قوانین حاکم بر سازمان متبوع آن هاست. کتابخانه های تخصصی نسبت به دیگرانواع کتابخانه ها از موقعیت ممتازتری برخوردارند چون همپای سازمان ها رشد می کنند. اما از آنجایی که در سازمان های مختلف با ساختار متفاوت، بصورت منفرد و جزیره ای فعالیت می کنند، هم متفاوت هستند و هم عملکرد متفاوت دارند و اغلب با مشکل رویکرد متفاوت سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران متخصص رو برو هستند که شناخت و توجه کافی نسبت به کتابخانه و نقش آن و همچنین مطالبات حرفه ای و شغلی کتابداران ندارند. از طرفی چون کتابخانه های تخصصی همانند دیگر انواع کتابخانه ها یک هسته مرکزی سیاستگذار یا متولی ندارند،، که از آن ها حمایت کنند، برای مسئولین و کتابداران این کتابخانه ها متقاعد کردن مدیران ارشد برای برخورداری کتابخانه و کتابداران از یک جایگاه مناسب در سازمان و طرح و رفع مشکلات، بسیار دشوار است. بنابراین برای تفهیم ضرورت جایگاه کتابخانه های تخصصی در سازمان ها لازم است تلاش بسیاری را انجام دهند تا وضعیت خود را ارتقاء دهند. برای تحقق این امر باید در راستای اهداف و ماموریت های سازمان گام های موثری بردارند، سازمان را خوب بشناسند و با دانش آن آشنا باشند؛ از نیازهای فعلی و پیش روی آن آگاه باشند و بدانند کارشناسان و محققان سازمان چه طرح ها و تحقیقاتی در دست اقدام دارند. در پی آن نیازهای تحقیقاتی آن ها را فراهم کنند و در دسترس قرار دهند. کتابخانه های تخصصی،کتابخانه های کاربر مدار هستند. اطلاعاتی را که مخاطبین نیاز دارند، باید سریع، دقیق، صحیح و به موقع در اختیارشان قرار گیرد. برای این منظور کتابخانه ها باید از جدید ترین فن آوری ها و روش های ارائه خدمات بهره بگیرند. بجای اینکه منتظر مراجعه کاربر به کتابخانه باشند خود به سراغ کاربر متخصص بروند. کتابداران خبره کتابخانه به عنوان کتابدار همراه و پژوهشیارعضو تیم های تحقیق در واحدهای مختلف سازمان شوند و تلاش کنند در امر تحقیق و راه اندازی پروژه دخالت موثر و سهمی در تولید دانش سازمان داشته باشند. به نحوی عمل کنند که حضورشان در سازمان محسوس باشد و در واقع به یک بازوی کارآمد برای سیاستگذاری و تصمیم گیری در اجرای برنامه های سازمان تبدیل شوند. برای این منظور کتابداران این کتابخانه ها باید مجهز به انواع مهارت های ارتباطی و حرفه ای باشند و بتوانند همپای کارشناسان دیگر واحدهای سازمان اثر گذار باشند و با ارائه کیفیت بالای خدمات در موفقیت سازمان نقش موثر داشته باشند. برای مثال می توانند دوره هاي آموزشي آشنايي با پايگاه هاي اطلاعاتی و نرم افزارهاي كاربردي، شيوه بهره گیری از منابع مرجع و ژورنال كلاب و جلسه نقد کتاب بر گزار کنند. برای کارمندان جدیدالاستخدام تورهای آشنایی با کتابخانه، منابع مرجع و پایگاهای اطلاعاتی ترتیب دهند؛ از مقالات، چکیده نامه و نمایه نامه تهیه کنند، صفحه وب راه اندازی کنند، نسبت به انتشار بولتن اقدام کنند، نمایشگاه های تخصصی دوره ای بر گزار کنند، انواع فهرست های راهنما، بروشورها و دستنامه ها و اینفو گراف ها را برای جذب کاربران تهیه و در اختیارشان قرار دهند، ربات تلگرامی راه اندازی کنند تا کاربران از منابع در دست امانت و ردیابی آن ها و نیز دسترسی به تازه های کتابخانه آگاه شوند. در پورتال داخلی، سیستم کتابدار آنلاین یا پرسش از کتابدار ایجاد کنند، تازه ترین اخبار و اطلاعات و منابع را از طریق اشاعه خدمات گزینشی اطلاعات و آر اس اس در اختیار کاربران قرار دهند. از طریق اشتراک منابع با کتابخانه های هم موضوع مجموعه کتابخانه را گسترش دهند و در عین حال خدمات مشاوره ای ارائه کنند. در حوزه مدیریت دانش اتاق فکر ایجاد کنند و با استفاده از انواع شبکه های مجازی گروه های تخصصی راه اندازی کنند و بستری فراهم کنند که حرفه مندان بتوانند اطلاعات و دانش خود را به اشتراک بگذارند. باید هوشیار و چابک عمل کنند و با ارائه این دست از خدمات اهمیت کتابخانه را به عنوان یک واحد تاثیرگذار در سازمان بالا ببرند و چنانچه بتوانند نقش خود را بخوبی در این راستا ایفا کنند، می توانند موقعیت خود را همپای دیگر واحد های سازمان تثبیت کنند و از جایگاه مناسب بر خوردار گردند.
از دیدگاه شما بکارگیری افراد با تحصیلات کتابداری برای کتابخانه های تخصصی کارآمدتراست یا بکارگیری نیروهای متخصص موضوعی مرتبط با سازمان؟
در این رابطه استناد می کنم به استانداردها و رهنمود های موجود کتابخانه های تخصصی داخلی و خارجی که می گوید کتابخانه تخصصی باید توسط یک فرد با صلاحیت حرفه ای اداره شود و تاکید دارند که این صلاحیت ها باید توسط مرجع ذیصلاح در این حوزه تعیین شود. همچنین مدیر و کارکنان کتابخانه باید از میان کتابداران خبره و حرفه ای دارای مدرک تحصیلی دانشگاهی بالا در حوزه علوم کتابداری و اطلاع رسانی، تکنولوزی اطلاعات و دانش باشند. با توجه به فعالیت های این کتابخانه ها که پیشتر اشاره کردم، بدیهی است باید از کتابداران کارآمد در این کتابخانه ها بهره گرفت؛ اما مشکل اینجاست، متاسفانه فارغ التحصیلان فعلی برای این نوع کتابخانه ها تربیت نشده اند، نه دروس مناسب مربوطه را در دوران تحصیل فرا گرفته اند و نه مهارت های لازم مرتبط را دارند؛ در نتیجه درک درستی هم از این نوع کتابخانه ها ندارند. برای رفع این مشکل لازم است سیستم آموزشی تقویت شود، دروس رشته مورد بازنگری قرار بگیرد و مواد درسی مورد نیاز در سرفصل دروس گنجانده شود تا کتابداران طی گذراندن آن ها با مهارت های مورد نیاز مربوط به کتابخانه های تخصصی آشنا شوند. تلاش کنند فارغ التحصیلان دوره کارشناسی دیگر رشته های تخصصی را در سطح کارشناسی ارشد و دکترا جذب کنند و از این طریق کتابدار متخصص موضوعی تربیت کنند. برای اینکه بتوانند در اینکار موفق شوند، باید عناوین شغلی فعلی کتابداران مورد بازنگری قرار گیرد، عناوین شغلی متناسب با کارکردهای کتابداران خبره تعریف شود و در عین حال پست های مناسب این مشاغل در سازمان ها ایجاد گردد و کتابداران از نظر رتبه و مزایای شغلی همتراز با دیگر متخصصان سازمان در نظر گرفته و ارزیابی شوند. از این طریق است که می توانند انگیزه لازم در فارغ التحصیلان دیگر رشته ها برای ادامه تحصیل در این رشته فراهم کنند. برای شاغلین فعلی هم دوره های آموزشی حین خدمت توسط انجمن کتابداری و اطلاع رسانی یا موسسات ذیصلاح بر گزار شود؛ دوره های بازآموزی مستمر مطابق با نیاز روز. تلاش شود تا کتابداران انواع مهارت ها به ویژه مهارت های سواد رایانه ای، سواد اطلاعاتی، شبکه سازی و انواع فنون مذاکره، مکاتبه و ... را فرا بگیرند و توانمندی لازم را کسب و در انجام وظایف موفق عمل کنند.
نقش انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران را در ارتقاء جایگاه کتابخانه های تخصصی چگونه ارزیابی می کنید. آیا انجمن توانسته نقش موثری در این مسئله داشته باشد؟
همانطور که عرض کردم متاسفانه کتابخانه های تخصصی همانند دیگر انواع کتابخانه ها یک هسته مرکزی سیاست گذار یا نهاد پشتیبان ندارند تا از طریق آن بتوانند مطالباتشان را پی گیری کنند یا توسط آن ارزیابی پایش و رتبه بندی شوند؛ در حالیکه می بینیم دیگر انواع کتابخانه ها این هسته مرکزی را دارند.کتابخانه های عمومی، نهاد کتابخانه های عمومی را دارد. کتابخانه های کودکان،کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را دارد. کتابخانه های دانشگاهی هم یا زیرمجموعه وزارت علوم هستند یا وزارت بهداشت یا دانشگاه آزاد یا پیام نور و... ولی کتابخانه های تخصصی این امتیاز را ندارند. تنها نهادی که می تواند جای خالی این هسته مرکزی را برای کتابخانه های تخصصی در حال حاضر پر کند، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی است. چون هدف عمده انجمن ارتقاء جایگاه علمی و حرفه ای کتابداری و اطلاع رسانی و دست اندر کاران این رشته در سطح کشور است. در واقع قهرا این وظیفه را در قبال همه انواع کتابخانه ها از جمله کتابخانه های تخصصی بعهده دارد. با اتکا به این مسئله و برای جلب حمایت بیشتر انجمن از کتابخانه های تخصصی تعدادی از حرفه مندان این کتابخانه ها در سال 1388 کمیته ای تحت عنوان کمیته کتابخانه های تخصصی ایجاد کردند تا به مسائل و مشکلات این کتابخانه ها بپردازد. این کمیته در مدت کوتاه فعالیت خود در آن تاریخ موفقیت هایی هم داشت، اما متاسفانه به دلایلی فعالیتش مسکوت ماند. در آستانه برگزاری کنگره سوم از تیرماه 1395 مجددا با ساختاری جدید فعالیتش را در انجمن از سرگرفت و درکنگره های سوم و چهارم انجمن در دو نشست مسائل و مشکلات کتابخانه های تخصصی را به بحث گذاشت و در حال حاضر به عنوان یکی از کمیته های رسمی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران برای ارتقاء سطح این کتابخانه ها فعالیت می کند و طرح هایی را در دست اجرا دارد. امیدوارم این کمیته در کنار دیگر کمیته های انجمن بتواند در راستای اهداف انجمن جهت شکوفایی کتابخانه ها ی تخصصی و ایجاد انگیزه بیشتر در کتابداران این کتابخانه ها قدم هایی هر چند کوچک بردارد و نسبت به حل موانع و مشکلات موفق عمل کند. لازم است کتابداران هم تلاش کنند ضمن خودباوری جایگاه خود را با ارائه خدمات موثر در سازمان ها، تثبیت کنند و ارتقاء دهند.
